«Κλιματική κρίση – “Εμείς δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα”»

Σε μια πρόσφατη συζήτηση για την κλιματική κρίση με μια φίλη, μου είπε το εξής: «Εμείς δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Για να μειωθεί η υπερθέρμανση του πλανήτη πρέπει οι μεγαλύτερες χώρες να λάβουν δράση». Πότε ήταν η τελευταία φορά που ακούσατε έναν ισχυρισμό σαν και αυτόν; Και τι πιστεύετε: μπορούμε όντως ως άτομα να διαδραματίσουμε ένα σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής;

Με αφορμή την επικείμενη έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Αλλαγή του Κλίματος (IPCC) του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) που αξιολογεί τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, και παρατηρώντας πως η Κύπρος προβλέπεται να αντιμετωπίσει σημαντικά αρνητικές συνέπειες, θα ήθελα να αναρωτηθούμε λίγο για το που μας οδηγούν αυτοί οι ισχυρισμοί και τι μπορεί ο καθένας από εμάς ως πολίτες της Κύπρου να κάνει για την κλιματική αλλαγή.

Η μετάβαση μας σε μια κοινωνία με μηδενικές εκπομπές άνθρακα πρέπει να είναι κοινωνικά δίκαιη και γρήγορη για να σταματήσουμε την κλιματική αλλαγή. Αυτό απαιτεί ριζικές αλλαγές σε πολιτικό, πρακτικό και προσωπικό επίπεδο. Σε πολιτικό επίπεδο, οι κυβερνήσεις πρέπει να θέσουν σε εφαρμογή πολιτικές, ώστε ο καθένας να μπορεί να καλύψει τις ανάγκες του χωρίς να προκαλείται κλιματική αλλαγή. Σε πρακτικό επίπεδο, οι επιχειρήσεις πρέπει να αντικαταστήσουν τις ρυπογόνες υποδομές και τεχνολογίες με υποδομές και τεχνολογίες φιλικές προς το κλίμα. Σε προσωπικό επίπεδο, οι αλλαγές περιλαμβάνουν όχι μόνο αλλαγές στις ατομικές μας συμπεριφορές, αλλά και τις πολιτιστικές και κοινωνικές μας αξίες, πεποιθήσεις και πρότυπα. Και τα τρία επίπεδα είναι σημαντικά, και αλλαγές μόνο σε ένα από αυτά δεν είναι αρκετές για να σταματήσουμε τη κλιματική αλλαγή με γοργό ρυθμό.

Το σχόλιο της φίλης μου υπονοεί ότι ο μόνος τρόπος για να πραγματοποιηθεί ουσιαστική αλλαγή είναι μέσω των νόμων από τις κυβερνήσεις. Οι νόμοι αλλάζουν τις πρακτικές των επιχειρήσεων, από τις οποίες οι άνθρωποι καταναλώνουν παθητικά. Αυτό όμως αγνοεί τη δυνατότητα των ανθρώπων (ή αλλιώς, της κοινωνίας των πολιτών) να φέρουν αλλαγές στο σύστημα. Αγνοεί τη δύναμη των σχέσεων μεταξύ της κυβέρνησης, των επιχειρήσεων και των ανθρώπων και περιορίζει το εύρος της δράσης για το κλίμα μόνο στις κυβερνήσεις.

Θέλοντας λοιπόν να αναλύσω το σχόλιο της φίλης μου, προσπάθησα να σκεφτώ αν υπάρχουν παραδείγματα όπου παρατηρήθηκε κοινωνική αλλαγή η οποία προήρθε από την κοινωνία των πολιτών. Και όντως τα παραδείγματα ποικίλουν. Ίσως το πιο τρανταχτό παράδειγμα να είναι το κινήμα για τα ατομικά δικαιώματα (civil rights movement). Το κίνημα ήταν ένας αγώνας για κοινωνική δικαιοσύνη που έλαβε χώρα κυρίως κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 για τους μαύρους Αμερικανούς να αποκτήσουν ίσα δικαιώματα βάσει του νόμου στις Ηνωμένες Πολιτείες. Περιέλαβε μια σωρεία από εκστρατείες και δράσεις πολιτών και κοινωνικών συνόλων. Ένα άλλο παράδειγμα που έλαβε χώρα στην Ισλανδία είναι το ”Women’s Day Off” όπου η κινητοποίηση των γυναικών άλλαξε πεποιθήσεις σχετικά με το ρόλο τους στη κοινωνία. Η Ισλανδία σήμερα είναι αναμφισβήτητα μια από τις πιο πρώτες χώρες όσον αφορά την ισότητα των φύλων. Το περιβαλλοντικό κίνημα (environmental movement), ένα διεθνές κίνημα, που εκπροσωπείται από μια σειρά οργανισμών, από μη κυβερνητικές οργανώσεις και οργανώσεις grassroots έως επιχειρήσεις, είναι επίσης ένα παράδειγμα.

Το σύστημα λοιπόν, σύμφωνα με την καθηγήτρια Kimberly Nicholas του πανεπιστημίου Λουντ δεν είναι γραμμικό αλλά κυκλικό. Οι κυβερνήσεις, οι επιχειρήσεις και οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους σε ένα κύκλο μέσω σχέσεων που έχει δύο κατευθύνσεις. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τη μια κατεύθυνση ο κύκλος ξεκινά από τις επιχειρήσεις. Οι επιχειρήσεις ασκούν πίεση στην κυβέρνηση η οποία διαμορφώνει ανάλογα την κυβερνητική πολιτική. Μέσω της κυβερνητικής πολιτικής, η οποία περιλαμβάνει, για παράδειγμα, πολιτικές εκπαίδευσης, καμπάνιες ενημέρωσης και κίνητρα και αντικίνητρα (carrots and sticks) όπως επιδοτήσεις και φόρους, οι κυβερνήσεις διαμορφώνουν τη συμπεριφορά και τις πεποιθήσεις των ανθρώπων. Σύμφωνα με τη δεύτερη κατεύθυνση, ο κύκλος ξεκινά από την κοινωνία των πολιτών. Σε αυτό τον κύκλο οι άνθρωποι έχουν ένα καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των κυβερνητικών πολιτικών μέσω των δραστηριοτήτων τους ως πολίτες. Οι δραστηριότητες αυτές συμπεριλαμβάνουν για παράδειγμα την άσκηση του δικαιώματος της ψήφου, τη συμμετοχή σε κοινωνικά κινήματα και λόμπι, το ρόλο τους ως καταναλωτές και ως επενδυτές. Ως αποτέλεσμα οι κυβερνήσεις θέτουν ρυθμιστικά, νομικά και πολιτικά πλαίσια μέσα στα οποία οφείλουν να λειτουργούν οι επιχειρήσεις. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια οι επιχειρήσεις παράγουν προϊόντα και υπηρεσίες για τους ανθρώπους.

Ας σταθούμε λοιπόν σε αυτή τη δεύτερη κατεύθυνση του κύκλου. Σύμφωνα με έρευνα του πανεπιστημίου της Πενσυλβανίας χρειάζεται περίπου το 25 τοις εκατό των ανθρώπων ενός συνόλου να πάρουν θέση για να συμβεί μεγάλης κλίμακας κοινωνική αλλαγή. Σύμφωνα με αυτό το επιστημονικό στοιχείο, εάν το ένα τέταρτο των πολιτών της Κύπρου δώσει προτεραιότητα σε δράσεις για το κλίμα, θα έχουμε τη δυνατότητα να αλλάξουμε το σύστημα, το οποίο τώρα είναι κλειδωμένο στη ρύπανση.

Ποιες λοιπόν είναι οι δράσεις για το κλίμα που έχουν υψηλό αντίκτυπο;

Σύμφωνα με επιστημονικές μελέτες υπάρχουν συγκεκριμένες δράσεις που έχουν υψηλό αντίκτυπο και μπορούμε να ενσωματώσουμε στη καθημερινότητά μας:

1. Μπορούμε να προσθέσουμε στις συζητήσεις μας τα θέματα της κλιματικής αλλαγής. Έρευνα υποδεικνύει ότι οι συνομιλίες για το κλίμα με τους φίλους και την οικογένεια είναι από τις πηγές πληροφοριών με τη μεγαλύτερη επιρροή στις στάσεις και τη συμπεριφορά μας. Σε κρίσιμες καταστάσεις όπως την κλιματική αλλαγή, πιο σημαντικές από τις μεμονωμένες αλλαγές είναι οι συστημικές αλλαγές. Γι αυτό οι συζητήσεις που κάνουμε με φίλους, μέλη της οικογένειάς μας και άλλα άτομα στην κοινότητά μας μπορούν να επιφέρουν ακόμη μεγαλύτερη αλλαγή.

2. Ένας από τους ταχύτερους τρόπους για να αυξήσουμε τον αντίκτυπο μας είναι μέσω των χώρων εργασίας μας. Ανεξάρτητα από το που δουλεύουμε, μπορούμε μαζί με τους συνάδελφους μας να διαδραματίσουμε σημαντικό ρόλο στον τρόπο λειτουργίας του οργανισμού μας. Μπορούμε για παράδειγμα να έχουμε προτάσεις για την προσθήκη ηλιακών συλλεκτών, για τη λήψη μέτρων εξοικονόμησης ενέργειας, για την πρόσκληση ενός ειδικού σε αυτά τα θέματα.

3. Μπορούμε να είμαστε ενεργοί πολίτες εξασκώντας το δικαίωμα της ψήφου μας, με το να ενημερωνόμαστε για θέματα που απασχολούν το περιβάλλον και το κλίμα και συμμετέχοντας σε κοινωνικά κινήματα ή μιλώντας για την κλιματική αλλαγή σε κινήματα ή ομάδες που συμμετέχουμε ως χόμπι.

4. Αν έχουμε την ευχέρεια, μπορούμε να πιέσουμε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης να καλύπτουν τα θέματα κλιματικής αλλαγής όσο τους αξίζει. Η κλιματική αλλαγή είναι συχνά η ανείπωτη ιστορία πίσω από πολλούς τίτλους ειδήσεων, όπως ακραία καιρικά φαινόμενα, πρόσφυγες, εθνική ασφάλεια και δημόσια υγεία. Και ενώ ο αριθμός των κλιματικών ειδήσεων έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, οι κλιματικές ειδήσεις εξακολουθούν να αντιπροσωπεύουν μόνο ένα μικρό ποσοστό των ειδήσεών μας. Για παράδειγμα, το 2020 η λέξη “τούρτα (cake)” αναφέρθηκε 10 φορές πιο συχνά σε τηλεοπτικές εκπομπές του Ηνωμένου Βασιλείου από ότι η “κλιματική αλλαγή” σύμφωνα με τον περιβαλλοντικό οργανισμό Albert.

5. Τα χρήματά μας δεν «κάθονται απλά στην τράπεζα». Κάθε ίδρυμα όπου αποθηκεύουμε τα χρήματά μας, όπως ο καθημερινός τραπεζικός μας λογαριασμός, οι επενδύσεις και οι αποταμιεύσεις μας, επενδύει τα χρήματα μας. Μπορούμε να απαιτήσουμε από τις τράπεζες και τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματά μας να είναι διαφανείς ως προς το χαρτοφυλάκιό τους και να απαιτήσουμε να επενδύσουν σε βιώσιμες πρακτικές.

6. Οφείλουμε να μειώσουμε την υπερκατανάλωσή μας. Μπορούμε να μειώσουμε τη σπατάλη τροφίμων, να τρώμε περισσότερα λαχανικά αντί κρέας και κυρίως τοπικά και εποχιακά τρόφιμα. Αν έχουμε την οικονομική δυνατότητα, μπορούμε να εξοπλίσουμε τα νοικοκυριά μας με ηλιακούς συλλέκτες και να λάβουμε μέτρα εξοικονόμησης ενέργειας. Μπορούμε να μειώσουμε τους ρύπους από τις μεταφορές μας διαλέγοντας ένα ηλεκτρικό αυτοκίνητο αν έχουμε τα οικονομικά μέσα, κάνοντας ομαδική χρήση αυτοκινήτου (car pooling), χρησιμοποιώντας ποδήλατα και αποφεύγοντας τις αεροπορικές πτήσεις, αν μπορούμε. Μπορούμε επίσης να αναλογιζόμαστε πόσο πραγματικά χρειαζόμαστε κάτι πριν το αγοράσουμε και να διαλέγουμε εμπειρίες έναντι υλικών αγαθών για εμάς και για τους αγαπημένους μας.

Χρειαζόμαστε πραγματικά περισσότερα άτομα που να είναι ενεργά στις δράσεις για την κλιματική αλλαγή. Είναι σημαντικό οι δράσεις αυτές να επικεντρώνονται σε δράσεις υψηλού αντίκτυπου. Ας αντικαταστήσουμε τη φράση «εμείς δε μπορούμε να κάνουμε τίποτα» με τη φράση «μπορώ να κάνω πολλά, από τι να ξεκινήσω;».

***Η Γεωργία Σαββίδου είναι ερευνήτρια ενεργειακής βιωσιμότητας και βοηθός συγγραφέας της έκθεσης της ομάδας εργασίας ΙΙ της Διακυβερνητικής Επιτροπής για τη Αλλαγή του Κλίματος (IPCC) του ΟΗΕ που θα δημοσιευθεί στις 28 Φεβρουαρίου. Οι απόψεις που εκφράζονται είναι προσωπικές.