Χαρτί, πλαστικό, κασσίτερος ή γυαλί; Καθώς η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ετοιμάζει την αναθεώρηση της οδηγίας για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας, έρευνα αναδεικνύει τα θετικά και τα αρνητικά των διαφόρων τύπων συσκευασίας.
Λίγοι είναι αυτοί που θα έλεγαν ότι είναι υπέρ των απορριμμάτων των συσκευασιών. Η αγορά ενός προϊόντος που συνοδεύεται από υπερβολικά πολλές συσκευασίες που φαίνονται περιττές ή συσκευασίες που είναι γνωστό ότι είναι δύσκολο να ανακυκλωθούν, τείνει να «ενοχλεί» τους ανθρώπους. Αλλά ως καταναλωτές, είναι δύσκολο να ελέγξουμε την κατάσταση.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή λέει ότι η ρύθμιση είναι απαραίτητη τόσο για να περιοριστούν οι περιττές συσκευασίες όσο και για να διασφαλιστεί ότι οι συσκευασίες ανακυκλώνονται και επαναχρησιμοποιούνται.
Σύμφωνα με την Επιτροπή, το 2018 δημιουργήθηκαν στην Ευρώπη 174,1 κιλά απορριμμάτων συσκευασιών ανά κάτοικο. Πέρυσι το εκτελεστικό όργανο της ΕΕ παρουσίασε ένα σχέδιο δράσης για την κυκλική οικονομία, το οποίο θέτει ως στόχο να καταστούν όλες οι συσκευασίες πλήρως ανακυκλώσιμες έως το 2030 και υποσχέθηκε να αναθεωρήσει τους νόμους της ΕΕ προκειμένου να επιτευχθεί αυτό. Η εν λόγω αναθεώρηση της οδηγίας για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασιών αναμένεται σύντομα.
Τα ενδιαφερόμενα μέρη είχαν τη γνώμη τους σε δημόσια διαβούλευση που ολοκληρώθηκε νωρίτερα φέτος, και ένα από τα πιο πολυσυζητημένα θέματα ήταν αν η αναθεώρηση θα πρέπει να δίνει προτεραιότητα σε ορισμένους τύπους συσκευασιών έναντι άλλων, επειδή είναι ευκολότερο να ανακυκλωθούν είτε επειδή σχετίζονται με λιγότερες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου.
Ο σχεδιασμός των προϊόντων και των συσκευασιών αναδείχθηκε κομβικό ζήτημα. «Το πώς ορίζουμε την κυκλικότητα είναι σημαντικό» – όπως δήλωσε πρόσφατα στην EURACTIV η Sirpa Pietikäinen, Φινλανδή νομοθέτης που είναι εισηγήτρια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για το νέο σχέδιο δράσης για την κυκλική οικονομία.
«Ένα σημαντικό κομμάτι αποτελεί η διαδικασία σχεδιασμού των προϊόντων. Εάν έχεις έναν κακό σχεδιασμό προϊόντος, μπορείς να συλλέξεις όποια ρεύματα αποβλήτων θέλεις, αλλά οι δυνατότητες επαναχρησιμοποίησης είναι χαμηλές. Επομένως, εκεί χρειαζόμαστε την επέκταση της ευθύνης του παραγωγού».
Η «υπόσχεση» του χαρτιού
Είναι ένα ερώτημα που συνήθιζαν να θέτουν συστηματικά οι αγοραστές στο παντοπωλείο πριν από την πλήρη κατάργηση των σακουλών μίας χρήσης: χαρτί ή πλαστικό;
Τώρα, είναι ένα ερώτημα που θέτουν οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής όταν πρόκειται για τη συσκευασία γενικά. Το χαρτί προσφέρει μια σειρά πλεονεκτημάτων έναντι του πλαστικού όσον αφορά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις.
«Έχουμε αυτή τη στιγμή το χαμηλότερο αποτύπωμα άνθρακα σε σύγκριση με εναλλακτικές λύσεις συσκευασίας, όπως αποδεικνύεται από την ανάλυση του κύκλου ζωής» – όπως λέει η Annick Carpentier, γενική διευθύντρια της Συμμαχίας για τα χαρτοκιβώτια ποτών και το περιβάλλον (ACE), μιας βιομηχανικής ένωσης.
«Αυτό εξηγείται από διάφορα στοιχεία, όπως η χρήση ανανεώσιμων υλικών και η δυνατότητα ανακύκλωσης των χαρτοκιβωτίων ποτών. Οφείλεται επίσης στην αποτελεσματικότητα της μεταφοράς των χαρτοκιβωτίων ποτών λόγω του μικρού τους βάρους. Επιτρέπει [στους φορείς εφοδιαστικής] να συσκευάζουν περισσότερα από άλλες εναλλακτικές λύσεις συσκευασίας».
Τα μέλη του ACE, στα οποία περιλαμβάνονται η σουηδική πολυεθνική Tetra Pak και η ελβετική ανταγωνίστριά της SIG, έχουν θέσει ως στόχο το 70% των χάρτινων χαρτοκιβωτίων ποτών που διατίθενται στην αγορά να προέρχονται από ανακυκλωμένα υλικά, από 51% που είναι σήμερα.
Τελικά, ο στόχος είναι να επιτευχθεί 100% ανακυκλωμένο περιεχόμενο μέχρι το 2050. Έχουν μια επιστημονικά τεκμηριωμένη πρωτοβουλία-στόχο που αποσκοπεί στη μείωση του περιβαλλοντικού αποτυπώματος των χαρτοκιβωτίων σύμφωνα με τη Συμφωνίας του Παρισιού.
Θα είναι όμως αυτό αρκετό για να επιτευχθεί η κλιματική ουδετερότητα έως το 2050; Οι ΜΚΟ λένε ότι θα χρειαστούν περισσότερα από απλούς στόχους. Χρειάζεται πλήρης επανεξέταση της αλυσίδας εφοδιασμού, και αυτό διότι ένας συγκεκριμένος τύπος υλικού μπορεί να έχει διαφορετικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις κάτω από διαφορετικές συνθήκες.
«Είναι δύσκολο να συγκρίνουμε τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου των υλικών συσκευασίας χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη το σύστημα εντός του οποίου χρησιμοποιείται η συσκευασία» – σύμφωνα με τον Jean-Pierre Schweitzer, υπεύθυνος πολιτικής για τα προϊόντα και την κυκλική οικονομία στο Ευρωπαϊκό Γραφείο Περιβάλλοντος (EEB), μια ομάδα εκστρατείας.
«Για παράδειγμα, ο τρόπος με τον οποίο παράγοντες όπως το βάρος της συσκευασίας και η μεταφορά αλληλεπιδρούν με το αποτύπωμα άνθρακα εξαρτάται από το μήκος της αλυσίδας εφοδιασμού, τον τρόπο μεταφοράς κ.λπ.», πρόσθεσε.
Το γυαλί, όπως λέει, μπορεί να είναι βαρύτερο, αλλά «αν χρησιμοποιείται για την προμήθεια ποτών για έναν τοπικό προμηθευτή, ο αντίκτυπος του βάρους μπορεί να είναι αμελητέος». Υπάρχει επίσης εξοικονόμηση εκπομπών εάν η συσκευασία επαναχρησιμοποιείται σε σύγκριση με το να χρησιμοποιείται μόνο μία φορά. Σύμφωνα με την ανάλυση του EEB, ένα ποσοστό επαναχρησιμοποίησης 20% στον τομέα των φαγητών που προσφέρονται προς πώληση στην ΕΕ θα μπορούσε να εξοικονομήσει σχεδόν ένα εκατομμύριο τόνους ισοδύναμου CO2.
«Σε τελική ανάλυση, αν έχουμε κολλήσει με υπερ-επεξεργασμένα βιομηχανικά προϊόντα από μια μακρινή χώρα, οι υπέρ-ελαφριές πλαστικές συσκευασίες μπορεί να είναι η καλύτερη επιλογή. Αντίθετα, όταν παράγουμε τοπικά, είτε δεν χρειαζόμαστε καμία συσκευασία είτε μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί. Εξαρτάται τι θέλουμε πραγματικά».
H Carpentier λέει ότι η επαναχρησιμοποίηση είναι συχνά μια καλή επιλογή, αλλά δεν ταιριάζει σε κάθε περίπτωση. «Οι ανανεώσιμες συσκευασίες πρέπει να αποτελούν επιλογή, αλλά δεν πρέπει να υπάρχει το δόγμα ότι σε όλες τις περιπτώσεις οι επαναχρησιμοποιούμενες επιλογές είναι καλύτερες», λέει.
Οι επαναχρησιμοποιούμενες συσκευασίες μπορεί να είναι πιο ακριβές, απαιτούν συχνή εναλλαγή για να είναι βιώσιμες και μπορεί να αντιμετωπίσουν προβλήματα εάν το υλικό φθείρεται εύκολα. «Δεν λέμε ότι οι επαναχρησιμοποιούμενες δεν είναι καλές, υπάρχει θέση για τις επαναχρησιμοποιούμενες επιλογές στην αγορά για συγκεκριμένες χρήσεις. Αλλά όχι σε όλους τους τομείς χωρίς σκέψη ή αξιολόγηση του κύκλου ζωής».
Μια πρόσφατη έκθεση της Circular Analytics διαπίστωσε ότι τα χαρτοκιβώτια ποτών έχουν γενικά καλύτερο αποτύπωμα άνθρακα από τα γυάλινα μπουκάλια, λαμβάνοντας υπόψιν την ανάλυση του κύκλου ζωής.
Σχεδιασμός συσκευασίας
Το ερώτημα για την Επιτροπή κατά πόσον οι συσκευασίες μπορούν να γίνουν κλιματικά ουδέτερες εξαρτάται επομένως από το τι υλικό χρησιμοποιείται, για ποιο λόγο χρησιμοποιείται, αν συλλέγεται και αν ανακυκλώνεται.
Έτσι, κατά την αναθεώρηση της νομοθεσίας της ΕΕ για τις συσκευασίες, το ερώτημα είναι αν θα προταθεί ένα υποχρεωτικό ποσοστό ανακυκλωμένου περιεχομένου ή αν θα δοθεί έμφαση στην αύξηση της συλλογής. Οι υποχρεωτικοί στόχοι για το ανακυκλωμένο περιεχόμενο μπορεί να μην λειτουργούν για κάθε τύπο υλικού.
«Ο στόχος της Επιτροπής μέχρι το 2030 είναι να είναι όλες οι συσκευασίες ανακυκλώσιμες ή επαναχρησιμοποιήσιμες. Πιστεύουμε ότι αυτό είναι ελλιπές», αναφέρει η Carpentier. «Μέχρι το 2030 όλες οι συσκευασίες θα πρέπει να είναι χαμηλών εκπομπών άνθρακα, αειφόρου προέλευσης και ανακυκλώσιμες ή/και επαναχρησιμοποιήσιμες». Οι στόχοι θα πρέπει να είναι τεχνολογικά ουδέτεροι, λέει, αλλά θα πρέπει επίσης να λαμβάνουν υπόψη μια πλήρη ανάλυση του κύκλου ζωής που θα δίνει κίνητρα για τη χρήση υλικών με χαμηλότερα ποσοστά αερίων του θερμοκηπίου.
Η νομοθεσία πρέπει επίσης όχι μόνο να ενισχύσει την ανακύκλωση, αλλά και να διορθώσει τον κακό σχεδιασμό των συσκευασιών – όπως λέει ο Schweitzer της EEB. «Τα μη εναρμονισμένα συστήματα διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού σε όλη την ΕΕ εφαρμόζουν ως επί το πλείστον μια τιμή που καθορίζεται από το υλικό συσκευασίας, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις της συσκευασίας ή το τέλος της ζωής της», πρόσθεσε.
«Δεύτερον, οι ξεπερασμένες και πρόχειρα καθορισμένες βασικές απαιτήσεις της οδηγίας για τις συσκευασίες και τα απορρίμματα συσκευασίας επιτρέπουν σχεδόν οποιαδήποτε συσκευασία στην ευρωπαϊκή αγορά. Για τους δύο αυτούς λόγους δεν υπάρχει καμία νομική υποχρέωση και πολύ μικρό οικονομικό κίνητρο για τις εταιρείες να αλλάξουν το σχεδιασμό των συσκευασιών τους».
Ο Schweitzer λέει ότι το πρόβλημα με την προσέγγιση της Επιτροπής είναι ότι επικεντρώνεται υπερβολικά στη συλλογή και το ανακυκλωμένο περιεχόμενο, αλλά όχι αρκετά στην επανεξέταση του τρόπου σχεδιασμού των συσκευασιών.
«Η αναθεώρηση αποτελεί μια ευκαιρία όχι μόνο να αυξήσουμε την ανακύκλωση αλλά και να επανασχεδιάσουμε τον τρόπο με τον οποίο παραδίδουμε προϊόντα χωρίς να δημιουργούμε απορρίμματα», λέει. «Η έμφαση πρέπει να δοθεί όχι μόνο στην αύξηση των ποσοστών ανακύκλωσης, αλλά και στη μείωση των επιπέδων των απορριμμάτων και στην αύξηση της επαναχρησιμοποίησης».
«Αυτό θα μπορούσε να περιλαμβάνει ένα συνολικό στόχο μείωσης της συνολικής ποσότητας απορριμμάτων συσκευασιών ανά υλικό, μέτρα για τις περιττές συσκευασίες που μπορούν να καταργηθούν σταδιακά και στόχους επαναχρησιμοποίησης για τομείς όπου υπάρχει αποδεδειγμένη δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης».
Από την πλευρά της, η Carpentier λέει ότι η βιομηχανία χαρτιού ενθαρρύνει ένα πιο ολιστικό όραμα για την αναθεώρηση της οδηγίας, αλλά θα πρέπει να έχει κατά νου ότι η συσκευασία είναι ανάγκη και όχι πολυτέλεια.
Η απαγόρευση της συσκευασίας δεν είναι ούτε πρακτική ούτε επιθυμητή, επιμένει. «Υπάρχει σήμερα η αίσθηση ότι η συσκευασία είναι περιττή και θα μπορούσαμε να απαλλαγούμε εντελώς από αυτήν», λέει η Carpentier. «Αυτή είναι μια λανθασμένη αντίληψη, διότι η συσκευασία προστατεύει τα τρόφιμα, επιτρέπει την ασφαλή μεταφορά και την αποθήκευσή τους και μας επιτρέπει να αποφύγουμε τη σπατάλη τροφίμων».
«Το χαρτί μπορεί να συσκευάσει προϊόντα χωρίς ψύξη για έως και έξι μήνες, και μερικές φορές ακόμη περισσότερο», σημειώνει. Έτσι, εξοικονομείται ηλεκτρική ενέργεια, καθώς αποφεύγεται η ψύξη σε θερμά κλίματα. Οι απλοί στόχοι που δεν λαμβάνουν υπόψη αυτές τις ευρύτερες επιπτώσεις της ανάλυσης του κύκλου ζωής θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη χρήση λανθασμένων τύπων συσκευασίας υπό ακατάλληλες συνθήκες.
