Ήρθε το τέλος του καρτέλ του πετρελαίου;

Υπάρχει βαθιά σύνδεση της ενέργειας με την ανθρώπινη ιστορία και τον ρόλο που έχει παίξει στην οικονομική ανάπτυξη και την ποιότητα ζωής. Η ενέργεια υπογραμμίζει τη ζωτική της σημασία στην εξέλιξη της ανθρωπότητας, τόσο από την άποψη της πολιτιστικής ανάπτυξης όσο και της οικονομικής ισχύος. Η δημογραφική ανάπτυξη μαζί με τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και τη βιομηχανοποίηση μέσα στην ιστορία έχουν πάντα συνδεθεί με αυξημένη κατανάλωση ενέργειας.

Το πετρέλαιο, αποτέλεσε τη βάση της βιομηχανικής επανάστασης και του σύγχρονου πολιτισμού. Η ενεργειακή εξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα, όπως το πετρέλαιο, διαμόρφωσε την εξέλιξη των κρατών και τον γεωπολιτικό χάρτη, ενώ επηρέασε και τις εκβάσεις πολέμων και τη δυναμική των υπερδυνάμεων, οι οποίες ανέκαθεν εξαρτιόνταν από την πρόσβαση σε πρώτες ύλες για την ενίσχυση της οικονομίας και του στρατού τους.

Όμως το πετρέλαιο, μετά από 150 χρόνια κυριαρχίας, εισέρχεται σε μια φάση παρακμής εξαιτίας της παγκόσμιας τάσης προς ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την ανάγκη για βιώσιμες ενεργειακές λύσεις, για την προστασία του πλανήτη, αλλά και εξαιτίας της χρήσης του, από αυταρχικά καθεστώτα για διάφορους εκβιασμούς της παγκόσμιας κοινότητας. Η παρακμή του πετρελαίου συνεπάγεται μια μετάβαση σε νέες μορφές ενέργειας, η οποία είναι πιθανό να φέρει και σημαντικές γεωπολιτικές και οικονομικές αλλαγές, παρόμοιες με εκείνες που προκάλεσε η άνοδος του πετρελαίου.

Το πετρέλαιο σήμερα, θεωρείται καύσιμο του παρελθόντος που βλάπτει τον πλανήτη και ενισχύει αυταρχικά καθεστώτα με αυτοκρατορικές βλέψεις που διαταράσσουν την παγκόσμια εφοδιαστική αλυσίδα και επιτίθενται σε άλλες χώρες για να αναβιώσουν την παλαιά τους αυτοκρατορική επιρροή.

Σήμερα, η παγκόσμια αγορά πετρελαίου αξίζει 2 τρισ. δολάρια το χρόνο, περισσότερο από ότι αξίζουν τα επόμενα 10 εμπορεύματα. Το πετρέλαιο αποτελεί το 30% του ενεργειακού μείγματος του κόσμου, με τα ορυκτά καύσιμα να αντιπροσωπεύουν σχεδόν το 80% της κατανάλωσης ενέργειας.

Η στρατηγική σημασία του πετρελαίου στους μέχρι πρότινος πολέμους, ήταν εμφανής στην ικανότητά του να τροφοδοτεί τις πολεμικές μηχανές, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα και τον αέρα. Η πρόσβαση σε επαρκείς ποσότητες πρώτων υλών, όπως το πετρέλαιο, ήταν ουσιαστική για την κυριαρχία στις ναυτιλιακές διαδρομές, καθώς και για τη μηχανοποίηση των στρατών, προσφέροντας τη δυνατότητα μετακίνησης και ανεφοδιασμού σε μεγάλες αποστάσεις. Οι χώρες που είχαν πρόσβαση σε αυτές τις πρώτες ύλες είχαν ένα αποφασιστικό πλεονέκτημα στη στρατιωτική τους ικανότητα. Σήμερα όμως οι πόλεμοι ολοένα και περισσότερο αρχίζουν να κρίνονται από αλγορίθμους Τεχνητής Νοημοσύνης.

Οι χώρες αναζητούν πλέον την ενεργειακή τους ασφάλεια επιλέγοντας προμήθεια ενέργειας από φιλικές χώρες. 

Σήμερα, πλέον, το πετρέλαιο δεν ρέει από την Ανατολή προς τη Δύση. Αλλά από την Ανατολή ρέει προς την Άπω Ανατολή και κυρίως προς την Κίνα. Οι ΗΠΑ δεν εισάγουν πλέον από τη Μέση Ανατολή ενέργεια. Συνολικά, από το 1974, το μερίδιο της Μέσης Ανατολής στην παγκόσμια παραγωγή έχει μειωθεί από 37% σε 29%. Η Κίνα λαμβάνει το 60% του πετρελαίου από τη Μέση Ανατολή.

Τα αυτοκίνητα είναι υπεύθυνα για περισσότερο από το 30% της συνολικής κατανάλωσης πετρελαίου, περίπου 30 εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα, με τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα να αποτελούν προς το παρόν μόνο το 2% των αυτοκινήτων στους δρόμους.

Το καρτέλ του ΟΠΕΚ ελέγχει περισσότερο από το 40% της αγοράς και το 80% των πετρελαϊκών αποθεμάτων, ενώ διαθέτει μερικά από τα χαμηλότερα κόστη παραγωγής.

Η επανάσταση των ανανεώσιμων ενεργειακών πηγών αποτελεί μια τεράστια πρόκληση για κάθε έναν από τους κύριους παραγωγούς πετρελαίου και μια σχεδόν υπαρξιακή πρόκληση για εκείνους, των οποίων οι οικονομίες βασίζονται εξ ολοκλήρου στους υδρογονάνθρακες.

Σήμερα το πετρέλαιο έχει πολλούς ανταγωνιστές: την πράσινη μετάβαση, την ανανεώσιμη ενέργεια, την ηλεκτροκίνηση, την πυρηνική ενέργεια και την αλλαγή των κοινωνικών και ιδεολογικών τάσεων. 

Παρόλα αυτά παρατηρούμε ότι οι ΗΠΑ η μεγαλύτερη δύναμη στον κόσμο είναι ο μεγαλύτερος παραγωγός του και η δεύτερη μεγαλύτερη δύναμη η Κίνα είναι ο μεγαλύτερος εισαγωγέας του.

Παρά τις προσπάθειες των τελευταίων ετών του καρτέλ να ωθήσει την τιμή πάνω από τα $100, δεν τα έχει καταφέρει. Προς το παρόν δεν υπάρχει κάποια διαταραχή στην παραγωγή του πετρελαίου. Ήδη εδώ και αρκετό καιρό το Ιράν παρεμποδίζει μέσω των Χούθι πολλά πλοία με πετρέλαιο να περάσουν την Ερυθρά Θάλασσα και τα αναγκάζει να κάνουν το γύρο της Αφρικής. Παρ' όλα αυτά, η τιμή του πετρελαίου δεν έχει αυξηθεί. 

Οι αυξήσεις των τιμών του πετρελαίου των τελευταίων ημερών μετά την εκτόξευση περίπου 180 πυραύλων από το Ιράν στο Ισραήλ είναι περίπου $75 το brent, αρκετά κάτω από τα υψηλά επίπεδα των $120 στις αρχές Ιουνίου 2022.

Για να αυξηθούν οι τιμές του πετρελαίου θα πρέπει να μειωθεί η παραγωγή του πετρελαίου κάτι που δεν διαφαίνεται. Είναι πολύ πιθανόν η τυχόν μείωση της παραγωγής του πετρελαίου από το Ιράν (εάν χτυπηθούν οι εγκαταστάσεις πετρελαίου του Ιράν από το Ισραήλ) να αντικατασταθεί από άλλους παραγωγούς όπως είναι για παράδειγμα το Καζακστάν, η Βενεζουέλα ή το Ιράκ. Η σταθερότητα του ΟΠΕΚ δεν είναι εγγυημένη και θα μπορούσε να κλονιστεί από τις σημαντικές διαφορές στα κόστη παραγωγής μεταξύ των μελών του, όπου π.χ. η Σαουδική Αραβία δαπανά μόνο 3-4 δολάρια για να παράγει ένα βαρέλι πετρελαίου, ενώ η Βενεζουέλα πληρώνει έως και πέντε φορές περισσότερο κόστος. Οι αυξομειώσεις των τιμών αυτή τη στιγμή οφείλονται περισσότερο στους traders και στους κερδοσκόπους του πετρελαίου, για αυτό βλέπουμε ότι οι τιμές γρήγορα οπισθοχωρούν.

Οι εχθροπραξίες στη Μέση Ανατολή είναι πιθανό να κινηθούν βόρεια προς τη Συρία και ανατολικά, προς το Ιράν και την Κεντρική Ασία. Αυτό θα αναγκάσει τη Ρωσία να φέρει νέες στρατιωτικές δυνάμεις για να διαχειριστεί τον κίνδυνο που θα αντιμετωπίσουν οι βάσεις της στη Συρία. Η απόφαση εάν θα αποσύρει τις δυνάμεις της από την Ουκρανία, θα είναι καθοριστική μετά από 2,5 έτη μαχών. Το Ιράν θα έρθει αντιμέτωπο με τυχόν αποσχιστικές κινήσεις των Αζέρων του Ιράν, των Μπαλούχων του Ιράν. Αλλά και των Κούρδων του Ιράν, του Ιράκ, της Συρίας και της Τουρκίας για τη δημιουργία του Κουρδιστάν που ήταν επιθυμία αρχικά του Στάλιν και μετέπειτα των ΗΠΑ.

Μπροστά σε αυτές τις τεράστιες γεωπολιτικές προοπτικές, το καρτέλ του πετρελαίου δεν μπορεί να αυξήσει τις τιμές. Αυτό σημαίνει ότι το πιο ισχυρό καρτέλ στην ιστορία, χάνει τη δύναμη του, αφού εκβιαστικά αφαίρεσε όλα αυτά τα χρόνια τεράστιο πλούτο, σχεδόν από όλη την ανθρωπότητα, κρατώντας τεχνητά υψηλά τις τιμές του πετρελαίου. Μαζί του θα παρασύρει στη χρεοκοπία όλα τα αυταρχικά καθεστώτα που στήριζαν τη δύναμη τους στα έσοδα της ενέργειας για να καταδυναστεύουν τους λαούς τους και να απειλούν τόσα άλλα δημοκρατικά κράτη και επίσης για να διαταράσσουν το ασφαλές διεθνές εμπόριο. 

Η έλευση δε μιας νέες πηγής ενέργειας από την πυρηνική σύντηξη τη δεκαετία του 2040 θα αποτελέσει τη χαριστική βολή των εκβιασμών των καρτέλ και των αυταρχικών καθεστώτων. Η ενέργεια υπήρξε καθοριστικός παράγοντας στην πορεία της ιστορίας, και οι εξελίξεις στον τομέα της ενέργειας  θα συνεχίζουν να διαμορφώνουν το μέλλον της παγκόσμιας κοινωνίας και οικονομίας και να μεταβάλουν την ισχύ των κρατών.

* Ο Γιώργος Ατσαλάκης είναι Οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης, Εργαστήριο Ανάλυσης Δεδομένων και Πρόβλεψης