Κλιματική Αλλαγή: Είκοσι προτάσεις για την επόμενη μέρα

Ειδικοί επιστήμονες καταθέτουν στο «Βήμα» τις απόψεις τους για το πώς πρέπει να θωρακιστεί η χώρα απέναντι στην κλιματική αλλαγή και στα ακραία φαινόμενα

Προσαρμογή υποδομών και δομημένου περιβάλλοντος στην κλιματική αλλαγή και στα ακραία καιρικά φαινόμενα.

Αυτή είναι η φράση-κλειδί για την αντιμετώπιση μιας φυσικής καταστροφής, είτε οφείλεται σε θεομηνία είτε στις ανθρωπογενείς παρεμβάσεις στη φύση. Σε κανένα ευνομούμενο κράτος δεν είναι αποδεκτή η έλλειψη προετοιμασίας ή άμεσων αντανακλαστικών πολιτικής προστασίας. Οπως επίσης κανένας δεν δικαιούται πλέον να αγνοεί τις συνέπειες της αυθαίρετης δόμησης σε μπαζωμένα ρέματα και χειμάρρους, σε δάση και αιγιαλούς. Κοντά στον νου και η γνώση, όπως έλεγαν και οι παλιοί.

Η Θεσσαλία, μετά το πέρασμα της κακοκαιρίας «Daniel», βρίσκεται αντιμέτωπη με μια βαθιά ανθρωπιστική, υγειονομική και οικονομική κρίση. Θα μπορούσαν οι τρομακτικής έκτασης καταστροφές να μετριαστούν εάν υπήρχε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο διαχείρισης και προστασίας από πλημμυρικό κίνδυνο; Υπάρχουν αποτελεσματικά μέτρα πρόληψης και προετοιμασίας της πολιτείας, της τοπικής αυτοδιοίκησης αλλά και των πολιτών έναντι καταστροφικών φαινομένων;

Τα έργα-«μπαλώματα» του παρελθόντος, όπως αποδείχθηκε με τον πιο δραματικό τρόπο στη Θεσσαλία, είναι επικίνδυνα. Οπως αναφέρουν στο «Βήμα» ειδικοί επιστήμονες, κατ’ αρχάς θα πρέπει τα  μεγέθη σχεδιασμού των αντιπλημμυρικών έργων να λαμβάνουν υπ’ όψιν την κλιματική αλλαγή, ενώ στη λίστα προτεραιοτήτων της επόμενης μέρας, εκτός από τα σχέδια εκκένωσης κατοικημένων περιοχών, πρέπει να καταχωριστεί και το ζήτημα της μετεγκατάστασης οικισμών που βρίσκονται σε θέσεις που κινδυνεύουν με πλημμυρισμό.

Δημήτρης Εμμανουλούδης

Ο κ. Δημήτρης Εμμανουλούδης είναι καθηγητής στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδας και διευθυντής του Εργαστηρίου Ανάλυσης και Διαχείρισης Ανθρωπογενών και Φυσικών Καταστροφών.

Μητρώο επικινδυνότητας, ζώνες προστασίας

• Καθορισμός επικινδυνότητας περιοχών
  Ενα πλημμυρικό συμβάν καθορίζεται από δύο παράγοντες: ο ένας είναι το ύψος βροχής και κυρίως η ραγδαιότητά της, ο δεύτερος η θέση, η γεωμορφολογία και η κατηγορία της περιοχής που δέχεται τη βροχόπτωση (αστική, αγροτική, δασική). Ετσι, για να εκτιμηθεί ένα ενδεχόμενο πλημμυρικό πρόβλημα δεν είναι αρκετή μια ακριβής και έγκαιρη μετεωρολογική πρόγνωση. Πρέπει να υπάρξει σαφής καθορισμός της επικινδυνότητας που προκύπτει από τα γεωμορφολογικά και οικιστικά χαρακτηριστικά των περιοχών. Η επικινδυνότητα είναι άμεσα μετρήσιμη με τον αριθμό των πλημμυρικών επεισοδίων που έχουν εμφανιστεί σε ένα χειμαρρικό ρέμα κατά τη διάρκεια μιας προγενέστερης μακράς χρονικής περιόδου. Ετσι μπορεί να εκπονηθεί ολοκληρωμένο σχέδιο διαχείρισης και προστασίας από πλημμυρικό κίνδυνο μιας ευρύτερης περιοχής όπως του θεσσαλικού κάμπου. Αυτό περιλαμβάνει τα παρακάτω στάδια:
• Μητρώο και ζώνες προστασίας
  Κατάρτιση μητρώου χειμαρρικής επικινδυνότητας με φθίνουσα σειρά για ολόκληρη την περιφέρεια, παίρνοντας ως κριτήρια τα γεωμορφολογικά και οικιστικά χαρακτηριστικά της ευρύτερης περιοχής του χειμάρρου αλλά και το ιστορικό του. Καθορισμός ζωνών που πρέπει να προστατευθούν σε καθέναν από τους χειμάρρους του μητρώου ένθεν και ένθεν της κοίτης τους. Οι υπό προστασία ζώνες αφορούν οικισμούς, υποδομές κ.λπ. Επίσης, εφαρμογή πλημμυρικών μοντέλων στους επιλεγμένους χειμάρρους ή χειμαρροποτάμους του μητρώου, οι οποίοι θα αντλούν πληροφορίες από τα τοπικά προγνωστικά μετεωρολογικά μοντέλα. Τοιουτοτρόπως, προκύπτουν ακριβείς τιμές αναμενόμενης υδατοπαροχής και στερεοπαροχής για συγκεκριμένα σενάρια αναμενόμενων υψών και ραγδαιοτήτων βροχής σε κάθε λεκάνη απορροής.
• Ζώνες πλημμυρισμού
  Δημιουργία χαρτών με ζώνες πλημμυρισμού στις ένθεν και ένθεν των πεδινών κοιτών χειμάρρων και ποταμών της περιοχής για τα εξαιρετικά ακραία σενάρια βροχόπτωσης, κάτω από τα οποία τα τεχνικά έργα και οι διευθετημένες κοίτες θα αδυνατούν να παραλάβουν τα νερά και τα φερτά υλικά. Σύγκριση με τις ζώνες προστασίας και δημιουργία σχεδίων εκκένωσης κατοικημένων περιοχών που περιλαμβάνονται στις ζώνες πλημμυρισμού των ακραίων σεναρίων.
• Μετεγκατάσταση οικισμών
  Διερεύνηση δυνατότητας μετεγκατάστασης οικισμών που βρίσκονται σε εξαιρετικά δυσμενείς θέσεις και έχουν μεγάλη τρωτότητα σε πλημμυρισμό διότι βρίσκονται ανάμεσα σε κοίτες ρεμάτων που διακινούν μεγάλες ποσότητες νερών ή κοντά σε συμβολές ποταμών κ.λπ.
• Σταθμοί και έργα
  Εγκατάσταση αυτόματων μετεωρολογικών και υδρομετρικών σταθμών στο σύνολο της περιφέρειας σε συγκεκριμένες θέσεις επιλεγμένων λεκανών απορροής. Δημιουργία τοπικών προγνωστικών μετεωρολογικών μοντέλων μεγάλης ακρίβειας. Σχεδιασμός διατομών των κοιτών ρεμάτων και υπολογισμός των συνοδών τεχνικών έργων διευθέτησης και προστασίας, παίρνοντας υπ’ όψιν για κάθε χείμαρρο ή χειμαρροπόταμο τις αναμενόμενες τιμές υδατοστερεοπαροχής που προκύπτουν από τα τοπικά μετεωρολογικά κλιματικά μοντέλα και όχι από υποθετικές τιμές κατακρημνισμάτων που δίνουν οι μέθοδοι της υδρολογίας για μια γενικότερη περιοχή.

Χρήστος Ζερεφός
Ο κ. Χρήστος Ζερεφός είναι ακαδημαϊκός, επόπτης του Κέντρου Ερεύνης Φυσικής της Ατμοσφαίρας και Κλιματολογίας της Ακαδημίας Αθηνών.

Το ακραίο συμβάν να μη γίνει σύνηθες

• Μελέτη των ακραίων φαινομένων
  Οταν το ακραίο γεγονός γίνει σύνηθες, τότε πράγματι δεν θα έχουμε δυνατότητα επιστροφής. Το πόσο ακραίο είναι το ακραίο είναι ένα ζήτημα το οποίο με έχει απασχολήσει τουλάχιστον τα τελευταία 30 χρόνια. Συνήθως οι άνθρωποι τις αποκαλούσαν θεομηνίες όταν αναφέρονταν σε φαινόμενα που δεν τα θυμόντουσαν ούτε οι γηραιότεροι στο χωριό. Η επανάληψη μιας ακραίας καιρικής κατάστασης όπως συνέβη στην περίπτωση του «Ιανού» από ένα σύστημα κολοσσιαίων διαστάσεων και εντάσεως ή όπως ο «Daniel» πρέπει να μας προβληματίσει. Η αιτία αυτού του συστήματος και αυτό το ίδιο το σύστημα κυριαρχούν στη μεταβλητότητα της ατμόσφαιρας στη Μεσόγειο, από το έδαφος μέχρι χιλιόμετρα ψηλά.
• Η υπερθέρμανση των ακτών
  Φαινόμενα σαν τον «Daniel» είναι σπανιότατα και η γενεσιουργός τους αιτία ήταν η υπερθέρμανση ακτών στον Ατλαντικό και σχεδόν σε ολόκληρη τη Μεσόγειο. Το πώς θα οδεύσει αυτή η υπερθέρμανση στο μέλλον είναι ένα ζητούμενο στην κλιματική έρευνα. Σε ένα νέο κλίμα που μπορεί να έχουμε μετά το 2050, εφόσον οι θάλασσες υπερθερμανθούν και άλλο, θα μπορούσαμε να δούμε φαινόμενα τουλάχιστον σαν τον «Ιανό» επαναλαμβανόμενα συχνά.
• Στρατηγική
  Είναι επιτακτική ανάγκη ο επανασχεδιασμός της πολιτικής προστασίας σε όλη την Ευρώπη, όπως επίσης και ο επανασχεδιασμός της στρατηγικής της Ευρώπης για τη μετάβαση σε περιβάλλον μηδενικού ή σχεδόν μηδενικού άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Ταυτόχρονα είναι σήμερα παρά ποτέ επιτακτική η ανάγκη αύξησης της ανθεκτικότητας των κοινωνιών, των υποδομών και των δραστηριοτήτων απέναντι σε αυτά τα φαινόμενα.
• Εφαρμογή νόμων
  Θα πρέπει να τονιστεί ότι για τη χώρα μας υπάρχει επιπλέον η ανάγκη εφαρμογής των νόμων. Υπάρχουν ακόμα και σήμερα κενές εκτάσεις ανοικοκύρευτες, σπασμένα κλαδιά και βιομάζα έτοιμη για προσεχείς πυρκαγιές. Λειτουργούμε με σχεδιασμούς για τα ποτάμια, για τα ρυάκια και τα ρέματα που έγιναν πριν από δεκαετίες, αλλά ακόμα και οι πιο πρόσφατοι χάρτες επικινδυνότητας δεν έχουν σχεδιαστεί με γνώμονα την ανθεκτικότητα στη νέα κατάσταση κλίματος που αντιμετωπίζουμε σήμερα και όσο περνάνε τα χρόνια θα γίνεται χειρότερη.
• Αλληλεγγύη
  Ολα αυτά οδηγούν σε ένα απλό συμπέρασμα: τόσο σε επίπεδο ΕΕ αλλά και σε επίπεδο χωρών θα πρέπει να αυξηθεί η ενδοευρωπαϊκή αλληλεγγύη, η οποία ήταν πολλά υποσχόμενη πριν από κάποια χρόνια, αλλά σήμερα μπορεί να φαίνεται πενιχρή και ίσως ανήμπορη μπροστά στο μέγεθος των φυσικών καταστροφών που θα δούμε. Υπάρχει ανάγκη εκσυγχρονισμού της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής προστασίας απέναντι στην πρωτοφανή ανθρωπογενή κλιματική κρίση στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Ιωάννα Ξανθοπούλου

Η κυρία Ιωάννα Ξανθοπούλου είναι πολιτικός μηχανικός με εξειδίκευση στα υδραυλικά και περιβαλλοντικά έργα, πρόεδρος Συνδέσμου Μελετητών Υδραυλικών Εργων (ΣΜΥΕ).

Αμεσα μέτρα, επανεξέταση σχεδιασμού

• Πρόληψη και προστασία
  Γενικότερο πρόβλημα στην Ελλάδα είναι ότι οι χείμαρροι και τα ποτάμια μας έχουν από μηδενική μέχρι ελάχιστη παροχή υπό κανονικές συνθήκες, με αποτέλεσμα να εφησυχάζουμε και να μην αφήνουμε τον απαραίτητο ελεύθερο χώρο. Θα πρέπει όμως να διαχειριζόμαστε ορθολογικά και αποτελεσματικά τις πλημμύρες εφαρμόζοντας τα βασικά μέτρα της πρόληψης, ήτοι οι κοίτες των υδατορεμάτων να είναι «καθαρές», χωρίς επιχωματώσεις και κτίσματα, της προστασίας με αντιπλημμυρικά έργα, που μπορεί να περιλαμβάνουν έργα φιλικά προς το περιβάλλον (ΝBS).
• Ενημέρωση κοινού – Σχέδιο Δράσης
  Στα βασικά μέτρα περιλαμβάνεται και η προετοιμασία (έγκαιρη προειδοποίηση του κοινού, ενημέρωση και ετοιμότητά του, εφαρμογή σχεδίου δράσεων έκτακτης ανάγκης). Μέχρι σήμερα τα αντιπλημμυρικά έργα σχεδιάζονται για βροχές περιόδου επαναφοράς 50 ετών. Στο εξής, θα πρέπει να προσαρμόσουμε τα μεγέθη σχεδιασμού των έργων λαμβάνοντας υπ’ όψιν την κλιματική αλλαγή. Αυτό γίνεται με διαδικασίες που περιλαμβάνουν μαθηματικά μοντέλα καιρού, υδρολογικά και υδροδυναμικά. Μια απλή προσέγγιση είναι να προσαυξήσουμε την παροχή σχεδιασμού των έργων κατά 10%-15%, ώστε να μπορούν να παραληφθούν μεγαλύτερες παροχές από τους βασικούς αποδέκτες.
• Ελεγχοι στην κοίτη των ποταμών
  Στον θεσσαλικό κάμπο και στην Μαγνησία, αφού πέσει η στάθμη των νερών στον ποταμό Πηνειό και στους παραποτάμους, πρέπει να γίνει έλεγχος της κατάστασης της κοίτης, με καθαρισμούς και απομάκρυνση φερτών που έχουν συσσωρευτεί από διαβρώσεις και κατολισθήσεις. Αμεση αποκατάσταση των αναχωμάτων ευρείας κοίτης, που θωρακίζουν τον Πηνειό και τους παραποτάμους, που διέρχονται από τις πεδινές εκτάσεις και διασφαλίζουν, υπό κανονικές συνθήκες, τους οικισμούς που βρίσκονται σε χαμηλά πεδινά υψόμετρα. Δημιουργία λεκανών ανάσχεσης για επεισόδια μεγαλύτερης περιόδου επαναφοράς των 50 χρόνων, ώστε να υπάρχουν ελεγχόμενες περιοχές πλημμύρας με καθορισμό συμβατών χρήσεων γης.
• Φράγματα
  σε παραπόταμους
  Ακόμη, στον θεσσαλικό κάμπο και στη Μαγνησία τα μέτρα που πρέπει να υϊοθετηθούν είναι η προώθηση υλοποίησης των μελετούμενων φραγμάτων σε παραποτάμους του Πηνειού που κατέρχονται από τους ορεινούς όγκους και περιβάλλουν την πεδιάδα, στα οποία θα συγκεντρώνεται νερό για υδρευτικούς ή αρδευτικούς σκοπούς. Θα έχουν όμως και τη δυνατότητα ανάσχεσης πλημμυρών. Αναθεώρηση των όμβριων καμπυλών με τις οποίες γίνεται ο υπολογισμός των πλημμυρικών απορροών, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τα πρόσφατα καιρικά φαινόμενα. Συστηματικό έλεγχο από τους φορείς λειτουργίας και συντήρησης των έργων που κατασκευάζονται στις κοίτες των ποταμών, όπως ρουφράκτες, προσωρινά μικρά αρδευτικά φράγματα κ.λπ.
• Συνολικός σχεδιασμός
  Η κλιματική κρίση είναι εδώ και μας απειλεί. Απαιτείται επανεξέταση των προδιαγραφών σχεδιασμού των αντιπλημμυρικών έργων, ώστε να λαμβάνεται υπ’ όψιν η κλιματική αλλαγή, ενώ στην πρώτη αναθεώρηση των Σχεδίων Διαχείρισης Κινδύνων Πλημμύρας του αρμόδιου υπουργείου αναμένεται να λαμβάνονται υπ’ όψιν πρόσφατα δεδομένα ακραίων καιρικών φαινομένων και νέες όμβριες καμπύλες για τον υπολογισμό των παροχών σχεδιασμού των έργων.

Χρήστος Δαμβέργης
Ο κ. Χρήστος Δαμβέργης είναι υδραυλικός πολιτικός μηχανικός.

Συγκεκριμένες δράσεις και απόδοση ευθυνών

• Συντονισμός φορέων
  Το πρώτο από τα μεσο-μακροπρόθεσμα μέτρα που απαιτούνται για τον περιορισμό των επιπτώσεων από τις πλημμύρες είναι να υπάρξει επιτέλους η πολυπόθητη συνεργασία και ο συντονισμός μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων ώστε το ανοργάνωτο παρόν να γίνει παρελθόν. Ο κάθε φορέας θα εκτελεί συγκεκριμένες δράσεις με βάση τα σχέδια έκτακτης ανάγκης και θα αποδίδονται ευθύνες σε περίπτωση μη εφαρμογής τους. Οπως είναι γνωστό, η διάχυση ευθυνών είναι το δυνατό μας σημείο, ενώ στην ανάληψη ευθυνών θέλουμε… δουλειά. Τα σχέδια έκτακτης ανάγκης θα παρακολουθούνται και θα ενημερώνονται ώστε να μην επαναλαμβάνονται τυχόν αστοχίες τους.
• Απόσυρση απαρχαιωμένης νομολογίας
  Είναι σημαντικό να αποσυρθεί το απαρχαιωμένο ΠΔ 696/1974 που αφορά τις προδιαγραφές σύνταξης υδραυλικών μελετών και εφαρμογή των σύγχρονων προδιαγραφών που περιλαμβάνονται στον υπό έκδοση Οδηγό Μελετών Αποχέτευσης Ομβρίων και Υδραυλικών Συγκοινωνιακών Εργων. Ακόμη, αναθεώρηση των υδρολογικών μελετών με βάση τα νέα υδρολογικά δεδομένα, ώστε να επικαιροποιηθούν οι πλημμυρικές παροχές. Με βάση τις παροχές αυτές θα γίνει υδραυλικός έλεγχος των κατασκευασμένων αντιπλημμυρικών έργων στις περιοχές σημαντικού κινδύνου πλημμύρας και τρωτότητας, ώστε να ελεγχθεί η πραγματική παροχετευτική τους ικανότητα. Παράλληλα θα ελεγχθεί και η γενικότερη κατάστασή τους (στατική επάρκεια, φθορές κ.λπ.).
• Ιεράρχηση αναγκών
  Ειδικά των αντιπλημμυρικών αναγκών των περιοχών και δρομολόγηση της σύνταξης των σχετικών μελετών. Τα αντιπλημμυρικά έργα μπορεί να είναι είτε νέα έργα είτε «ανακουφιστικά έργα» σε συνδυασμό με τα υφιστάμενα. Ο σύγχρονος σχεδιασμός απαιτεί έλεγχο των ομβρίων στην πηγή με έργα ορεινής υδρονομίας, έργα ανάσχεσης των πλημμυρικών απορροών, καθώς και εκτεταμένη χρήση επιφανειών μεγάλης διαπερατότητας που να απορροφούν τα όμβρια σαν σφουγγάρια (sponge cities).
• Περιορισμός εκροών κτιρίων
  Θέσπιση αλλαγών στην πολεοδομική νομοθεσία για τον υποχρεωτικό περιορισμό των εκροών από τα νέα κτίρια και παροχή οικονομικών κινήτρων για τον περιορισμό των εκροών από τα παλαιά. Ο περιορισμός στα νέα κτίρια να συνοδεύεται με φορολογικά κίνητρα, π.χ. η μηδενική εκροή την ώρα της βροχής, η μηδενική επιβάρυνση (όταν η εκροή μετά τη δόμηση δεν υπερβαίνει τη φυσική απορροή) καθώς και η απορροή μεταξύ κάποιων ορίων να συνοδεύονται από ανάλογες φορολογικές απαλλαγές-ελαφρύνσεις. Τουναντίον η ανεξέλεγκτη παροχέτευση ομβρίων στους αποδέκτες, χωρίς μέτρα περιορισμού της, να συνοδεύεται με ανάλογη φορολογική επιβάρυνση.
• Μηχανισμός ενημέρωσης
  Για την κατασκευή αξιόπιστων τεχνικών έργων θα πρέπει να συσταθεί ένας μηχανισμός ενημέρωσης (feedback) των μελετητών και των επιβλεπόντων για αποφυγή επανάληψης λαθών και αδυναμιών (lessons learned). Με τον τρόπο αυτόν θα βελτιώσουμε την ποιότητα των μελετών και τον έλεγχό τους που σε συνδυασμό με την επίβλεψη κατασκευής είναι τα θεμέλια του άρτιου τεχνικού έργου.