Θύματα κλιματικών αλλαγών

Τι οδήγησε στην εγκατάλειψη του οικισμού της Πολιόχνης της Λήμνου στην πρώιμη εποχή του Χαλκού; Πού αποδίδεται η κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου; Το τέλος του προήλθε από εμφύλιες διαμάχες, ή μήπως επιταχύνθηκε από ένα φαινόμενο παρατεταμένης ξηρασίας; Πόσο κοσμογονικό ήταν τελικά το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της έκρηξης του ηφαιστείου της Σαντορίνης; Πόσο γρήγορα επανήλθε η ζωή σε κανονικούς ρυθμούς;

Οι αρχαιολόγοι του τμήματος Συλλογής Προϊστορικών Αρχαιοτήτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου σκέφτηκαν να συμμετάσχουν στις εκδηλώσεις για τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων 2023 με μια δράση που επιχειρεί να ανιχνεύσει τις ενδεχόμενες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στους πολιτισμούς που ήκμασαν αλλά και έσβησαν στο Αιγαίο κατά την προϊστορική περίοδο.

«Δεν υπάρχουν γραπτές πηγές, έχουμε όμως ενδείξεις από διάφορα στοιχεία ότι όπου συντελούνται μεγάλες πολιτισμικές καταστροφές, αυτές συνδέονται με ευρείας κλίμακας αλλαγές στο φυσικογεωγραφικό δυναμικό», αναφέρει ο Κώστας Νικολέντζος, προϊστάμενος της Συλλογής Προϊστορικών Αρχαιοτήτων του μουσείου. Η ξενάγηση της «Κ» ξεκινάει από μια αίθουσα σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό που φιλοξενεί τα ευρήματα από την Πολιόχνη της Λήμνου, την πρώτη «πόλη» στον ευρωπαϊκό χώρο με σαφή αστική οργάνωση, δρόμους, τείχη, αποχετευτικό σύστημα αλλά και αντικείμενα (όπως χρυσά κοσμήματα) που μαρτυρούν προηγμένο εμπόριο και επικοινωνία με μακρινές περιοχές. Αυτοί οι οικισμοί σταματούν στα μέσα της 3ης χιλιετίας και επανακάμπτουν στην αρχή της 2ης χιλιετίας.

Είναι σημαντικό ότι δεν έχουν βρεθεί ταφές σε αυτούς τους οικισμούς, άρα μάλλον είναι λογικό να εικάσουμε ότι υπήρξε μετακίνηση πληθυσμών. Τι την πυροδότησε; «Αυτά τα ευρήματα προέρχονται από τους λεγόμενους θησαυρούς, ήταν δηλαδή συγκεντρωμένα σε αυτοσχέδιες κρυψώνες που σημαίνει ότι μπορεί οι κάτοικοι της Πολιόχνης να έβλεπαν μια απειλή στον ορίζοντα», «ποιος ξέρει», μπαίνει στη συζήτηση και η αρχαιολόγος Κάτια Μαντέλη. Αναφέρουν επίσης ότι γύρω στο 2300 π.Χ. παρατηρείται η καταστροφή «κτιρίων με διαδρόμους» στην Αργολίδα και τη Βοιωτία, η οποία πιθανώς σχετίζεται με τη διάβρωση των αρόσιμων εδαφών, εξαιτίας μιας μεγάλης διάρκειας ανομβρίας. Σταματάμε σε μια προθήκη με πινακίδες της Γραμμικής γραφής Β΄. «Το αποτύπωμα της πτώσης των μυκηναϊκών ανακτόρων», εξηγεί ο κ. Νικολέντζος. «Οι πινακίδες, από πηλό, απολιθώθηκαν από την πυρκαγιά, έγιναν πέτρα και για αυτό διασώθηκαν». Πολλά θα μπορούσαν να διαλύσουν το μυκηναϊκό βασίλειο· διενέξεις και έριδες, οικονομικοί λόγοι, όμως κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει ένα λόγο που σχετίζεται με την αλλαγή του κλίματος. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι την ίδια περίοδο καταρρέει και το κράτος των Χετταίων, στην ανατολική Μεσόγειο. «Μελέτες αλλουβιακών αποθέσεων, παλυνολογικές έρευνες όπως και αναλύσεις θαλάσσιων μικροοργανισμών που ζουν σε θερμά ύδατα βεβαιώνουν ότι την εποχή εκείνη πέφτει η θερμοκρασία της επιφάνειας της θάλασσας και της ατμόσφαιρας. Αυτό σε βάθος χρόνου μειώνει τις σοδειές και τις καταστρέφει με αποτέλεσμα τον εξαναγκασμό μεγάλων ομάδων σε μετακινήσεις», αναφέρει η αρχαιολόγος Κατερίνα Κωστάντη. «Οι κοινωνίες οπισθοχωρούν και συγκροτούνται ξανά σε πρωιμότερες μορφές κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης –χωριά, φυλετικές ομάδες– και αυτό διαρκεί έως τους πρώτους αιώνες της εποχής του Σιδήρου», προσθέτει. Το εντυπωσιακό είναι ότι αυτή η αλλαγή διήρκεσε μέχρι τον 4ο αιώνα π.Χ. όταν πλέον έχουν συντελεστεί όλες οι κατακτήσεις του ελληνικού πνεύματος. «Η ανθρώπινη επινοητικότητα οδηγεί –παρά τις αντίξοες συνθήκες– σε άλματα τεχνογνωσίας και τεχνολογίας που σπρώχνουν τις κοινωνίες να επανακάμψουν σε πείσμα των καταστροφών που επέφερε η κλιματική αλλαγή», συμπληρώνει.

Καθώς ανεβαίνουμε στον όροφο που παρουσιάζει τα ευρήματα από τη Θήρα την Υστερη Εποχή του Χαλκού, οι αρχαιολόγοι σχολιάζουν τις διάφορες θεωρίες γύρω από την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης και τη χρονολόγησή του. Κλόνισε τον κόσμο αυτό το φυσικό φαινόμενο; Ηταν σημαντικό αλλά βραχύβιο, επισημαίνουν όλοι. «Η Θήρα καταστράφηκε, το νησί εκκενώθηκε και κατοικήθηκε ξανά έπειτα από αιώνες, όμως η ζωή στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου συνεχίστηκε. Δεν διακρίνονται τεράστιες αλλαγές στην Αίγυπτο, ωστόσο τα νέα στοιχεία δεν μας επιτρέπουν να μιλήσουμε με ασφάλεια και για τα αποτελέσματα της ηφαιστειακής δραστηριότητας στον μινωικό πολιτισμό», καταλήγει ο κ. Νικολέντζος.

«Συνέχειες και ασυνέχειεςστο Προϊστορικό Αιγαίο». Στις 17, 18 και 19 Μαΐου με ελεύθερη είσοδο. Απαραίτητη η δήλωση συμμετοχής στα τηλέφωνα 213–21.44.889 και 213–21.44.856. Ανάλογες δράσεις φιλοξενούνται σε όλα τα δημόσια μουσεία της χώρας.

cover photo:Στην ξενάγηση για τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων οι αρχαιολόγοι του μουσείου θα μιλήσουν και για την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης με αφορμή τα ευρήματα στο Ακρωτήρι της Θήρας, όπως η «τοιχογραφία της Ανοιξης» (16ος αι. π.Χ.). [Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο / © ΥΠΠΟΑ]