Η Αθήνα ως hotspot της κλιματικής κρίσης

Σαν να ήταν συνεννοημένοι με κάποια… υπερφυσική δύναμη, οι αρχιτέκτονες Χάρης Μπίσκος και Θανάσης Μάνης επέλεξαν ως κεντρικό θεματικό άξονα για το φετινό DOMa Summer School τον καύσωνα στην πόλη. Κι έπεσαν πάνω στον πιο θερμό καταγεγραμμένο Ιούλιο όλων των εποχών στην Αθήνα. Από αυτή την άποψη, πιο βιωματικό εργαστήριο δεν θα πρέπει να έχει υπάρξει στην ιστορία των εργαστηρίων διεθνώς: έντεκα φοιτητές Αρχιτεκτονικής από την Ελλάδα και το εξωτερικό δούλεψαν τις δύο πρώτες καυτές εβδομάδες του Ιουλίου μαζί με την αναγνωρισμένη αρχιτέκτονα Τζορτζίν Θίοντορ πάνω στη μελέτη καθημερινών πρακτικών προσαρμογής στην ακραία ζέστη της πόλης. Ως περιοχή παρέμβασης επιλέχθηκε μια γειτονιά του αθηναϊκού κέντρου σημαντικά εκτεθειμένη σε συνθήκες καύσωνα, το Μεταξουργείο, με τελικό στόχο να διερευνηθεί η δυνατότητα δημιουργίας ενός προσωρινού σταθμού δροσισμού στην πλατεία Αυδή· όπως κι έγινε.

Το DOMa Summer School 2023 εξερεύνησε κρίσιμες προκλήσεις της πραγματικής ζωής, όπως η κλιματική κρίση και το φαινόμενο της αστικής υπερθέρμανσης.

Αλλά πώς είναι να βιώνεις το ίδιο σου το θέμα σε συνθήκες ακραίας ζέστης; «Αυτό τους βοήθησε να σκεφτούν πολύ διαφορετικά σε σχέση με την κλασική ακαδημαϊκή σχεδιαστική πρακτική, που προϋποθέτει μια απόσταση από το αντικείμενο του σχεδιασμού», μου εξηγεί ο Χάρης Μπίσκος, ο ένας από τους δύο επιμελητές του DOMa Summer School 2023. «Υπήρχαν όμως και μεγάλες δυσκολίες. Δεν μπορούσαμε να προσεγγίσουμε τον δημόσιο χώρο όλες τις ώρες, έπρεπε να διαχειριστούμε έξυπνα την ενέργειά μας, όσο περνούσε η μέρα έκανε την εμφάνισή της μια γενικότερη υποτονικότητα και κούραση. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης εβδομάδας, η οργάνωση και η συναρμολόγηση της τελικής εγκατάστασης στην πλατεία Αυδή πραγματοποιήθηκε στις πιο ακραίες συνθήκες καύσωνα. Ηταν πραγματικά μια έντονη και σε ορισμένες περιπτώσεις επίπονη διαδικασία».Οι δύο επιμελητές επέλεξαν να στρέψουν το ενδιαφέρον σε μια πραγματική πρόκληση της πόλης εξερευνώντας τον χώρο που δημιουργείται στη διασταύρωση της αρχιτεκτονικής και του αστικού σχεδιασμού με την επιστήμη, την πολιτική και τη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου με τη συμμετοχή της τοπικής κοινότητας (place-making). «Η αστική υπερθέρμανση είναι ένα ζήτημα που η Αθήνα έχει ξεκινήσει να αντιμετωπίζει με όλο και περισσότερο συστηματικό τρόπο», επισημαίνει ο Θανάσης Μάνης, ο έτερος επιμελητής του φετινού Summer School, που έχει θεσμοθετήσει τα τελευταία χρόνια η ελληνική αρχιτεκτονική επιθεώρηση DOMa. «Εφαρμόζονται νέες πολιτικές και υλοποιούνται λύσεις σε τοπικό επίπεδο με πεδίο εφαρμογής τον δημόσιο χώρο. Ενας μεγάλος αριθμός φορέων ενεργοποιείται σε συνθήκες κρίσης, όπως βλέπουμε σήμερα με τον καύσωνα. Οργανώνονται σημαντικές ερευνητικές πρωτοβουλίες που βοηθούν στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό».

Ο ρόλος των αρχιτεκτόνων

Αλλά ποιος είναι ο ρόλος των αρχιτεκτόνων σε αυτή τη νέα συνθήκη; Πώς μπορούν να δράσουν μακροπρόθεσμα και βραχυπρόθεσμα; Η ανάπτυξη νέων δημιουργικών στρατηγικών για το πώς προσαρμόζουμε την καθημερινότητά μας στις συνθήκες της αστικής υπερθέρμανσης αποτέλεσε τον βασικό στόχο του εργαστηρίου. Η ομάδα των φοιτητών επικεντρώθηκε αρχικά στην καταγραφή των καθημερινών πρακτικών προσαρμογής των ίδιων των κατοίκων. Παράλληλα ξεκίνησαν να παρατηρούν τη ζωή γύρω από την περιοχή παρέμβασης, την πλατεία Αυδή στο Μεταξουργείο. Φοιτητές, αρχιτέκτονες και καθηγητές συνάντησαν και γνώρισαν τους βασικούς χαρακτήρες της περιοχής, ήρθαν σε επαφή με διάφορες δομές (όπως η Λέσχη Φιλίας του Μεταξουργείου ή η Δημοτική Πινακοθήκη), δημιούργησαν ένα index χρωμάτων απ’ όπου προέκυψε το τελικό σιελ χρώμα της εγκατάστασης δροσισμού και οργάνωσαν τις παρατηρήσεις γύρω από θεματικές, όπως η βιοποικιλότητα, το φως και η σκιά, η παρουσία υγρού στοιχείου, το δημόσιο και το ιδιωτικό κ.λπ. Η Τζορτζίν Θίοντορ ανέπτυξε μια μεθοδολογία δράσης με επίκεντρο την έρευνα και, κυρίως, τη δημιουργία δεσμών με την τοπική κοινότητα πριν από το στάδιο του σχεδιασμού και της υλοποίησης της παρέμβασης. Το τελικό προϊόν του εργαστηρίου, μια συλλογική προσωρινή εγκατάσταση δροσισμού στην πλατεία Αυδή τις ημέρες του καύσωνα, είναι μια πρόταση χαμηλού κόστους, απλή στη συναρμολόγηση, η οποία ενσωματώνει χαρακτηριστικά στοιχεία της περιοχής και της κοινότητας και αποτελεί σημείο αναφοράς για τον δημόσιο χώρο. Δυστυχώς, παρέμεινε στην πλατεία για λίγες μόνο ημέρες. Εξηγεί το «γιατί» ο Χάρης Μπίσκος: «Ο βασικός στόχος ήταν να επιχειρήσουμε να σχεδιάσουμε μια χαμηλού κόστους κατασκευή που συναρμολογείται και αποσυναρμολογείται μέσα σε λίγες ώρες και να τη δοκιμάσουμε στον δημόσιο χώρο. Η κατασκευή αυτή μπορεί να αποτελέσει μοντέλο προς επανάληψη στα χέρια της πόλης».

Την Τζορτζίν Θίοντορ, συνιδρύτρια του γραφείου Interboro Partners στη Νέα Υόρκη, καθηγήτρια στο New Jersey Institute of Technology και ειδική στον αστικό σχεδιασμό και στο εξαιρετικά επίκαιρο ζήτημα της προσαρμογής των πόλεων στην κλιματική κρίση, πλαισίωσαν με την παρουσία τους στην Αθήνα εξίσου σημαντικά ονόματα. Αναφέρουμε ενδεικτικά τρεις γυναίκες: τη Μάρθα Σβαρτς, αρχιτέκτονα τοπίου, καθηγήτρια στο Harvard και ιδρύτρια του Harvard Climate Change Working Group, τη Λενιώ Μυριβήλη, UN Global Heat Officer, τη Χρυσή Λασπίδου, καθηγήτρια του Τμήματος Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και επικεφαλής ενός από τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά προγράμματα για την κλιματική αλλαγή και το θέμα της υπερθέρμανσης των πόλεων, το ARSINOE Project, που μελετά την Αθήνα ως case study για το φαινόμενο του Urban Heat Island.

«Δύσκολο αστικό πλαίσιο»

Αλήθεια, είναι η ελληνική πρωτεύουσα hotspot της κλιματικής κρίσης στην ευρωπαϊκή ήπειρο; «Σίγουρα», είναι η απάντηση που μου δίνουν ταυτόχρονα οι δύο επιμελητές. «Παράλληλα, η ίδια η πόλη τροφοδοτεί την κλιματική κρίση μέσα από τον τρόπο που είναι δομημένη και οργανωμένη. Οι πυκνοκατοικημένες συνοικίες της, η δόμηση αποκλειστικά μέσα από την επανάληψη της τυπολογίας της πολυκατοικίας με οπλισμένο σκυρόδεμα, η ύπαρξη πολλών γηρασμένων κτιρίων, η απουσία μεγάλων χώρων πρασίνου, η έλλειψη διαπερατών επιφανειών στον δημόσιο χώρο, η εκτεταμένη χρήση του αυτοκινήτου, συνθέτουν ένα δύσκολο αστικό πλαίσιο το οποίο συνεχώς επιβαρύνει τις συνθήκες ζωής στην πόλη. Την ίδια στιγμή υπάρχει η κοινωνική διάσταση της κρίσης που έρχεται να προστεθεί πάνω στο ήδη επιβαρυμένο αστικό περιβάλλον. Η ύπαρξη πολλών περιοχών με υψηλές συγκεντρώσεις χαμηλών εισοδημάτων, η αύξηση ποσοστών της τρίτης ηλικίας, η ύπαρξη περιοχών υψηλής κοινωνικής αποστέρησης, η αστεγία. Η κοινωνική κρίση εντείνει τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής δημιουργώντας ζώνες υψηλής ευαλωτότητας στην πόλη, οι οποίες συνδυάζουν έντονα κλιματικά φαινόμενα, όπως η ακραία ζέστη, με κοινωνικές πιέσεις και ανισότητες. Το Μεταξουργείο είναι μόνο μία από αυτές τις ζώνες».