Οι ενεργειακές κοινότητες αναπόσπαστος κρίκος για ένα δίκαιο μεταλιγνιτικό μέλλον

Η διεθνής εμπειρία μας δείχνει ότι η διαδικασία της απολιγνιτοποίησης δεν είναι αποκλειστικά ενεργειακό και τεχνικό ζήτημα. Είναι πρωτίστως κοινωνικό. Για τον λόγο αυτό, για να είναι επιτυχής και δίκαιη η μετάβαση πρέπει να περιλαμβάνει αδιαμφισβήτητα την τοπική κοινωνία. Τι σημαίνει όμως εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας και πως αυτή αποτυπώνεται; Πως θα υλοποιηθεί η μετάβαση και τι προβλέπεται για την επόμενη μέρα;

Ο στρατηγικός σχεδιασμός για τη Δυτική Μακεδονία περιλαμβάνει τη διατήρηση του ενεργειακού χαρακτήρα της περιοχής μετασχηματίζοντάς την όμως από τη λιγνιτική καρδιά της χώρας σε κέντρο ανάπτυξης Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). Θεωρητικά, η επιλογή αυτή δίνει αρκετά περιθώρια στις τοπικές κοινωνίες για να συμμετάσχουν στη μετάβαση μέσα από την ανάπτυξη ενεργειακών κοινοτήτων ΑΠΕ. Δυστυχώς όμως κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται ούτε στο Σχέδιο Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης για τις λιγνιτικές περιοχές, που παρουσιάστηκε τον Σεπτέμβριο 2020, ούτε, πολύ περισσότερο, στο Εδαφικό Σχέδιο Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης (ΕΣΔΑΜ) της Δυτικής Μακεδονίας. Το τελευταίο μάλιστα αποτέλεσε αντικείμενο διαρροής αντί για το επίκεντρο ενός ανοιχτού, δημοκρατικού και συμμετοχικού διαλόγου και μιας διαδικασίας συνδιαμόρφωσης με την τοπική κοινωνία, τους επιστήμονες, τους επαγγελματίες, την κοινωνία των πολιτών και με όλους τους άμεσα και έμμεσα ενδιαφερόμενους. 

Οι ενεργειακές κοινότητες δεν θα πρέπει να θεωρούνται ανταγωνιστικές ως προς τους «μεγάλους» ενεργειακούς παίχτες που θα επενδύσουν στην περιοχή. Επιπλέον, ως κομμάτι του τρίτου τομέα της οικονομίας, της κοινωνικής οικονομίας δηλαδή, μπορούν να δημιουργήσουν έναν ακόμη πόλο ανάπτυξης για τις λιγνιτικές περιοχές δημιουργώντας προστιθέμενη αξία (θέσεις εργασίας, συμβουλευτική για ανάπτυξη ενεργειακών έργων, κοινωνικά υποστηριζόμενες ενεργειακές επιχειρήσεις, ανάπτυξη καινοτομίας κα) και συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός συμμετοχικότερου μοντέλου ανάπτυξης για την επόμενη μέρα των λιγνιτικών περιοχών.  Οι ενεργειακές κοινότητες αποτελούν ένα βασικό εργαλείο για την εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας στον ενεργειακό μετασχηματισμό για την αντιμετώπιση των ενεργειακών αναγκών των κατοίκων και την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας, την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που δίνονται στο πλαίσιο της μετάβασης στη μεταλιγνιτική περίοδο και την ανάπτυξη των ΑΠΕ στις λιγνιτικές περιοχές συντελώντας εν τέλει στην ενίσχυση της ενεργειακής δημοκρατίας.

Όλα τα παραπάνω θα περιμέναμε να αποτυπώνονται στο ΕΣΔΑΜ, τον αναπτυξιακό σχεδιασμό για τις λιγνιτικές περιοχές, που αποτελεί παράλληλα και αναγκαία προϋπόθεση για την εκταμίευση των πόρων από το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης. Σε αυτό το σχέδιο θα πρέπει να αποτυπώνεται με σαφήνεια ο τρόπος με τον οποίο θα στηριχθούν οι  τοπικές κοινωνίες και να καταγραφούν τα κίνητρα για την εμπλοκή τους ώστε να αποκομίσουν οφέλη από τις αναπτυξιακές δυνατότητες που διαμορφώνονται και να παράξουν προστιθέμενη αξία που θα μείνει στον τόπο τους. Ο στόχος είναι η διαδικασία της απολιγνιτοποίησης να μην αφήσει κανέναν πίσω και να διασφαλίσει ένα δίκαιο μέλλον για όλους.

Χρόνος για αλλαγές υπάρχει. Το ΕΣΔΑΜ για τη Δυτική Μακεδονία και κατ’ επέκταση για τη Μεγαλόπολη, θα πρέπει: 

• Να διασφαλίζει χώρο, φυσικό και ηλεκτρικό, για τις ενεργειακές κοινότητες των τοπικών κοινωνιών και να προβλέπει χρηματοδοτικούς πόρους για την ανάπτυξή τους. Στις Ζώνες Απολιγνιτοποίησης (ΖΑΠ) και στα Ειδικά Πολεοδομικά Σχέδια (ΕΠΣ) πρέπει να προβλεφθούν εκτάσεις για τη διακριτή ανάπτυξη έργων από τις ενεργειακές κοινότητες. Η απαραίτητη έκταση μπορεί να προσεγγιστεί με βάση μια μέγιστη ισχύ για την οποία να δεσμευθεί επαρκής «χώρος» στο δίκτυο. 
• Να περιλαμβάνει ειδική «γραμμή» χρηματοδότησης για τις ενεργειακές κοινότητες των λιγνιτικών περιοχών-  κυρίως αυτών που έχουν μη κερδοσκοπικό χαρακτήρα- στο υπό διαμόρφωση Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Δίκαιης Μετάβασης. 
• Είναι ακόμα κρίσιμο να αποδεσμευτούν επιτέλους οι εθνικοί πόροι από τους πλειστηριασμούς δικαιωμάτων εκπομπών αερίων θερμοκηπίου που διαχειρίζεται το Πράσινο Ταμείο και έχουν ήδη προβλεφθεί από το 2018 για τις ενεργειακές κοινότητες στις λιγνιτικές περιοχές, αλλά και να συμπληρωθούν από την ίδια πηγή εσόδων του 2019. 

Το τελευταίο διάστημα αναδεικνύονται σημαντικές πρωτοβουλίες στη Δυτική Μακεδονία, τόσο με ενεργειακές κοινότητες των λιγνιτικών δήμων και της Περιφέρειας Δυτικής Μακεδονίας καθώς και ενεργοποίηση των κατοίκων για σύσταση ενεργειακών κοινοτήτων με στόχο την κάλυψη των ενεργειακών τους αναγκών. Τώρα που διαμορφώνονται τα εδαφικά σχέδια και το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα για τη Δίκαιη Μετάβαση είναι η στιγμή που οι προσπάθειες αυτές μπορούν να ενισχυθούν και να βρουν την θέση τους στον αναπτυξιακό σχεδιασμό της περιοχής. Δεν έχουμε την πολυτέλεια να αφήσουμε καμία ευκαιρία να πάει χαμένη. Ας εμπιστευτούμε τις τοπικές κοινωνίες, ας δοκιμάσουμε νέα συμμετοχικότερα εργαλεία, όπως οι ενεργειακές κοινότητες, για να αντιμετωπίσουμε τη μεγαλύτερη -ίσως- πρόκληση βιώσιμης ανάπτυξης στην Ελλάδα. 

*Η Ιωάννα Θεοδοσίου είναι Συνεργάτιδα πολιτικής του The Green Tank 

3 Μαρτίου 2021

energypress