Τελικά πόσες ΑΠΕ θέλουμε και πού - Προς μία δίκαιη, και φιλική προς τη φύση ενεργειακή μετάβαση

Στο υπόβαθρο κεντρικών αναπτυξιακών επιλογών με καταστροφικές περιβαλλοντικές συνέπειες (προτεινόμενες εξορύξεις, άναρχη δόμηση, υπερτουρισμός, εξαίρεση της ναυτιλίας και του στρατού από βασικές περιβαλλοντικές νομοθεσίες), η διείσδυση στο ενεργειακό μίγμα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) αποτελεί ένα κατά κύριο λόγο success story της Ελλάδας. Η εντυπωσιακή ανάπτυξη του τομέα (57% της ηλεκτρικής ενέργειας το 2023 προήλθε από ΑΠΕ & υδροηλεκτρικά), έχει οδηγήσει σε ριζική μείωση στις εκπομπές λιγνίτη (85,8% από το 2005 έως το 2023). Ταυτόχρονα, οι ΑΠΕ με την παράλληλη ανάπτυξη της αποθήκευσης και της απόκρισης ζήτησης (demand response) εκτοπίζουν τη χρήση αερίου, καθιστώντας πολλές από τις υπάρχουσες -και κυρίως προτεινόμενες- επενδύσεις (π.χ., σε υποδομές LNG) ασύμφορες. 

Στον αντίποδα, η εντυπωσιακή ανάπτυξη των ΑΠΕ κινδυνεύει να πέσει θύμα της επιτυχίας της: η άναρχη, αποκλειστικά κερδοσκοπική και “από τα πάνω” χωροθέτηση των έργων ΑΠΕ υποβαθμίζει κατά περίπτωση και σοβαρά το φυσικό περιβάλλον, προκαλεί συχνά δικαιολογημένες αντιδράσεις από τις αποκλεισμένες από τα οφέλη τοπικές κοινωνίες, και τελικά δημιουργεί εμπόδια στην κοινωνική αποδοχή και επενδυτική ανασφάλεια. Το υπό-αναθεώρηση τελικό Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) προβλέπει υπερ-διπλασιασμό των ΑΠΕ στην τελική κατανάλωση ενέργειας μέχρι το 2030. Με απλά λόγια, πολύ περισσότερα φωτοβολταϊκά και (υπεράκτια) αιολικά. 

Ένας καλά σχεδιασμένος, και εκτελεσμένος, ενεργειακός μετασχηματισμός με στόχο ένα ηλεκτροπαραγωγικό σύστημα που θα βασίζεται 100% στις ΑΠΕ μέχρι το 2035 μπορεί να αντιμετωπίσει ολιστικά τους κινδύνους για το κλίμα και τη φύση και να παράγει θετικά αποτελέσματα για το σύνολο της κοινωνίας και της οικονομίας. Στο πλαίσιο αυτό, και με δεδομένη την ανάγκη περαιτέρω επέκτασης των υποδομών καθαρής ενέργειας σε εθνικό επίπεδο για την επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας, η αναμενόμενη ολοκλήρωση του Ειδικού Χωροταξικού για τις ΑΠΕ εντός του 2024 (όπως προβλέπεται και στο Εθνικό Σχέδιο Ανάκαμψης) αποτελεί ορόσημο κομβικής σημασίας. Η επιτυχία αυτού του μετασχηματισμού θα εξαρτηθεί από 3 βασικές παραμέτρους:
 

1. Συνοχή και συνέργεια με άλλες χωροταξικές πολιτικές 

Το Ειδικό Χωροταξικό για τις ΑΠΕ οφείλει να αναπτυχθεί με βάση το ΕΣΕΚ και τη Μακροχρόνια Στρατηγική για το 2050. Πρέπει επίσης να να ανταποκρίνεται στα ζητούμενα της Αναθεωρημένης Οδηγίας για τις ΑΠΕ (ιδίως σχετικά με τον καθορισμό περιοχών επιτάχυνσης ΑΠΕ), αλλά και να είναι σε σύμπνοια με άλλα σημαντικά θεσμικά εργαλεία όπως είναι ο Θαλάσσιος Χωροταξικός Σχεδιασμός ή το Ειδικό Χωροταξικό Πλαίσιο για τον Τουρισμό. Το εν λόγω χωροταξικό οφείλει επίσης να λάβει υπόψη το δυναμικό εξοικονόμησης, αποθήκευσης και ευελιξίας κάθε Περιφέρειας, ελαχιστοποιώντας έτσι την ανάγκη για μεγαλεπήβολες εγκαταστάσεις ΑΠΕ με επιπρόσθετες δαπανηρές επενδύσεις. Μάλιστα, οι πολίτες μπορούν να υποστηρίξουν συντονισμένα την ευελιξία του συστήματος (π.χ., μέσω έξυπνων συσκευών και συμπεριφορικών αλλαγών) μέσω σχημάτων ενεργειακών κοινοτήτων. 

Η ανάπτυξη των ΑΠΕ οφείλει να προτεραιοποιηθεί σε περιοχές που έχουν ήδη υποβαθμιστεί από ανθρώπινες παρεμβάσεις (π.χ., ταράτσες σε αστικά κέντρα, αυτοκινητόδρομοι, χωματερές), καθώς και σε περιοχές όπου το δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας είναι ήδη επαρκώς ανεπτυγμένο (Άρθρο 15β, γ, ε της Οδηγίας για τις ΑΠΕ). Έμφαση θα πρέπει να δοθεί και σε εφαρμογές διπλής χρήσης γης, όπως τα αγρο-φωτοβολταϊκά. Βάσει των νέων κατευθυντήριων γραμμών της ΕΕ οι διαγωνισμοί για νέες ΑΠΕ οφείλουν να ενσωματώσουν μη-οικονομικά κριτήρια, όπως η περιβαλλοντική προστασία και η συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών. 

Συνολικά, για την επιτάχυνση της μετάβασης σε ένα ηλεκτρικό σύστημα που θα βασίζεται 100% στις ΑΠΕ μέχρι το 2035 προτείνουμε την αναμόρφωση του συστήματος ανάπτυξης ΑΠΕ όπου οι περιοχές για την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών, ανεμογεννητριών και άλλων τεχνολογιών καθαρής ενέργειας στη χώρα μας θα διαβαθμίζονται σε:

• προτιμητέες περιοχές, με κριτήρια εγγύτητας σε υφιστάμενες εγκαταστάσεις και υποδομές και συμβατότητας με άλλες δραστηριότητες, όσο και
• αποφευκτέες περιοχές, στις οποίες θα μπορούν να αναπτυχθούν νέες μονάδες μόνο εφόσον τεκμηριωθεί η εξάντληση των προτιμητέων περιοχών,
• ζώνες εκ των προτέρων αποκλεισμού, όπως οι ζώνες απόλυτης προστασίας της φύσης και οι περιοχές Natura 2000 για τις οποίες δεν έχουν ακόμα θεσμοθετηθεί τα απαραίτητα διατάγματα προστασίας.

Καλύπτοντας μόλις το 2,2% της συνολικής επιφάνειας της ΕΕ με φωτοβολταϊκά και ανεμογεννήτριες αρκεί ώστε το μπλοκ να πετύχει τον (φιλόδοξο) στόχο της κλιματικής ουδετερότητας μέχρι το 2040.
 

2. Η περαιτέρω ανάπτυξη των ΑΠΕ δεν πρέπει και δεν χρειάζεται να έρχεται σε ανταγωνισμό με την προστασία της φύσης  

Η ανάπτυξη εγκαταστάσεων ηλιακής και αιολικής ενέργειας μπορεί και πρέπει να γίνει σε αρμονία με τη φύση και με βάση έναν χωροταξικό σχεδιασμό που στηρίζεται σε μία οικοσυστημική προσέγγιση και εξασφαλίζει τη συμμετοχή των εμπλεκόμενων μερών. Δυστυχώς στη χώρα μας επιμένουμε να κινούμαστε ενάντια στη φύση, με αποτέλεσμα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να μας έχει ήδη στείλει αιτιολογημένη γνώμη για μη συμμόρφωση με το άρθρο 6 παρ. 3 της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ κατά τον σχεδιασμό αιολικών πάρκων. Επιπλέον, παρατηρείται απουσία μέτρων διατήρησης για οικοτόπους και είδη εντός των περιοχών του δικτύου Natura ως απόρροια των μεγάλων καθυστερήσεων στο έργο για την εκπόνηση των μελετών που θα οδηγήσουν στη θέσπιση ειδικών ρυθμίσεων για κάθε περιοχή Natura. 

Εκτός από το μείζον ζήτημα της αποφυγής εγκατάστασης ΑΠΕ σε προστατευόμενες περιοχές μέχρι τη θέσπιση των ρυθμίσεων για την προστασία τους, το Ειδικό Χωροταξικό για τις ΑΠΕ και ιδιαίτερα οι Περιοχές Επιτάχυνσης ΑΠΕ οφείλουν επίσης να αναπτυχθούν λαμβάνοντας υπόψη τις επιταγές του νέου Κανονισμού για την Αποκατάσταση της Φύσης προκειμένου να αποφευχθεί οποιαδήποτε πιθανή βλάβη σε φυσικά οικοσυστήματα. 

Τα τελευταία χρόνια έχουμε έρθει όλοι αντιμέτωποι με πυρκαγιές, πλημμύρες και άλλα ακραία καιρικά φαινόμενα που καταστρέφουν τον σημαντικότερο σύμμαχο που έχει η ανθρωπότητα στην αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, τη φύση. Τα δεδομένα είναι συγκλονιστικά. Σύμφωνα με την Έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος για την Κατάσταση της Φύσης στην ΕΕ το 2020, το 81% των προστατευόμενων οικοτόπων και το 63% των ειδών στην ΕΕ βρίσκονται σε ανεπαρκή ή κακή κατάσταση διατήρησης. Σύμφωνα με την έκθεση Living Planet Report του WWF το 2022, το 75% της χερσαίας έκτασης και το 66% των θαλασσών επηρεάζεται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες, ενώ το 85% της έκτασης των υγροτόπων έχει χαθεί παγκοσμίως. 

Πέρα από πολύ σημαντικά κοινωνικοοικονομικά οφέλη (η επένδυση 1 € στην αποκατάσταση της φύσης αποφέρει 8 € σε οικονομικά οφέλη), η αποκατάσταση όλων των υποβαθμισμένων χερσαίων οικοτόπων που περιλαμβάνονται στον κατάλογο της ευρωπαϊκής οδηγίας για τους οικοτόπους θα μπορούσε να δεσμεύσει περίπου 300 εκατομμύρια τόνους διοξειδίου του άνθρακα ετησίως. Η ποσότητα αυτή είναι συγκρίσιμη με τις ετήσιες εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου χωρών όπως η Ισπανία ή του Βελγίου, της Ολλανδίας και του Λουξεμβούργου συνολικά. 

Αν επιθυμούμε πραγματικά να προστατεύσουμε τους τελευταίους εναπομείναντες φυσικούς μας τόπους είναι απαραίτητη η πολιτική αποφασιστικότητα, η αποτελεσματική εφαρμογή της υφιστάμενης και της νέας νομοθεσίας καθώς και οι αξιόπιστες επενδύσεις στην αποκατάσταση της φύσης σε μεγάλη κλίμακα. 
 

3. Συμμετοχικότητα και ισότιμη διάχυση των ωφελειών 

Η ενεργειακή μετάβαση θα εξελιχθεί πολύ πιο γρήγορα και εντέλει θα πετύχει μόνο αν είναι δίκαιη για όλα τα μέλη της κοινωνίας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρόσφατα δημοσίευσε νέα καθοδήγηση προς τα Κράτη Μέλη ώστε αυτά να διασφαλίσουν την ευρεία και οριζόντια συμμετοχή των πολιτών στην ενεργειακή μετάβαση. Η συμμετοχή των πολιτών (και ενεργειακών κοινοτήτων) στην στρατηγική ανάπτυξη των ΑΠΕ αναδείχθηκε και από τα πρόσφατα Συμπεράσματα του Συμβουλίου Υπουργών Ενέργειας. Χώρες όπως η Ισπανία και η Πορτογαλία έχουν θεσπίσει φιλόδοξους στόχους στα ΕΣΕΚ τους σχετικά με τη συμμετοχή των πολιτών σε έργα ΑΠΕ. Αυτή την κατεύθυνση οφείλει να ακολουθήσει και η Ελλάδα.
 

Τα παραδείγματα της Τήλου και της Χάλκης αναδεικνύουν πως μια οριζόντια συμπεριληπτική ενεργειακή πολιτική μπορεί να επιφέρει πολλαπλά οφέλη για την κοινωνία, το περιβάλλον και το δίκτυο. Το πρωτοπόρο παράδειγμα της ενεργειακής κοινότητας ΜΙΝΩΑ στην οποία συμμετέχουν πολλαπλοί Δήμοι, καθώς και η Περιφέρεια Κρήτης, αναδεικνύει το πώς ο ενεργειακός σχεδιασμός με έμφαση στην τοπική επάρκεια, αειφορία, και κοινωνική ωφέλεια είναι εφικτός ακόμα και σε μεγαλύτερα νησιά/Περιφέρειες. 

Το νέο χωροταξικό για τις ΑΠΕ οφείλει να προβλέπει ελάχιστα ποσοστά δυναμικού ενέργειας από πολίτες, μικρομεσαίες επιχειρήσεις, και Δήμους σε κάθε Περιφέρεια. Τέλος, κρίνεται απαραίτητη η έγκαιρη και ουσιώδης συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων μερών (Πανεπιστήμια, Δήμοι, ΜΚΟ, σύλλογοι, πολίτες κλπ.) στη θέσπιση όλων των ανωτέρων σχεδίων. 

Ένας συμμετοχικός και φιλικός προς τη φύση οδικός χάρτης για την περαιτέρω ανάπτυξη των ΑΠΕ στην Ελλάδα, δεν αποτελεί soft-ευχολόγιο. Αντίθετα, μια τέτοια προσέγγιση, με έμφαση στην ιδιο-κατανάλωση, θα προστατέψει τις τοπικές κοινωνίες από τις αυξομειώσεις στις τιμές ενέργειας, θα αυξήσει την ανταγωνιστικότητα και οικονομική βιωσιμότητα των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, ενώ θα μειώσει σημαντικά τις τοπικές αντιδράσεις, οδηγώντας σε συνολική επιτάχυνση της ενεργειακής μετάβασης. Αποτελεί άρα μια ελάχιστη οικονομική, κοινωνική και επιστημονική επιταγή.

______

Ο Κωστής Γριμάνης είναι Υπεύθυνος για θέματα ενέργειας & κλίματος του ελληνικού γραφείου της Greenpeace. 

Ο Χρήστος Βρεττός είναι Υπεύθυνος Επικοινωνίας και Πολιτικής στην Οργάνωση Electra Energy