Ενεργειακές Κοινότητες: τεχνολογική -και κοινωνική- καινοτομία

Από τα μονοπώλια στον εκδημοκρατισμό: η άνοδος των ενεργειακών κοινοτήτων

Από τα κοινοτικά δίκτυα ηλεκτρικής ενέργειας στη Γερμανία στις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι τα πρώτα συνεταιριστικά αιολικά πάρκα στη Δανία τη δεκαετία του 1970, η κοινοτική ενέργεια διανύει μία μακρά ιστορία στην Ευρώπη. Οι ενεργειακές κοινότητες (ν.5037/2023) αποτελούν συνεταιρισμούς, μέσω των οποίων Δήμοι, πολίτες και μικρομεσαίες επιχειρήσεις μπορούν να αναπτύξουν συλλογικά τοπικά έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. 

Πρωταρχικός σκοπός τους είναι η παροχή κοινωνικο-περιβαλλοντικών οφελών, όπως η αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας και της κλιματικής αλλαγής, και όχι η κερδοσκοπία. Τα κοινοτικά ενεργειακά έργα παρέχουν 2 (στη Γαλλία) έως 8 (στη Γερμανία) φορές περισσότερα οικονομικά οφέλη στις τοπικές οικονομίες, σε σχέση με τα ιδιωτικά κερδοσκοπικά έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η REScoop.eu, η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Ενεργειακών Συνεταιρισμών Πολιτών, αριθμεί σήμερα πάνω από 2250 συνεταιριστικά μέλη, που με τη σειρά τους εκπροσωπούν πάνω από 2 εκατομμύρια πολίτες της ΕΕ. 

Η Ευρώπη διανύει μία περίοδο επανεκβιομηχάνισης, προωθώντας μαζικές επενδύσεις σε μεγάλα έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ως μέτρο οικονομικής ανάπτυξης και ανταγωνιστικότητας. Η μετάβαση προς τις ΑΠΕ όμως οφείλει να προάγει παράλληλα και την κοινωνική συμπερίληψη. Το πρόσφατα δημοσιευμένο Μανιφέστο της REScoop.eu ενόψει των επερχόμενων ευρωεκλογών, υπογραμμίζει ότι όλοι οι πολίτες θα πρέπει να μπορούν να επωφελούνται από τοπικά παραγόμενα έργα καθαρής ενέργειας. Αντίστοιχα, η Electra Energy έχει ξεκινήσει τη δική της εκστρατεία για τις ευρωεκλογές, τονίζοντας πως οι περιβαλλοντικές πολιτικές οφείλουν να είναι και κοινωνικά δίκαιες. 

Συμπερίληψη ή αποκλεισμός; Χτίζοντας το μελλοντικό ενεργειακό σύστημα

Η πράσινη μετάβαση εξελίσσεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα σε όλη την Ευρώπη. Το 2023 σημειώθηκε ρεκόρ αύξησης στην παραγωγή αιολικής και ηλιακής ενέργειας, οδηγώντας σε διαρθρωτική μείωση στη χρήση φυσικού αερίου και άνθρακα. Τα οφέλη της αυξημένης χρήσης ΑΠΕ για την Ευρωπαϊκή οικονομία είναι ξεκάθαρα: 100 δισεκατομμύρια ευρώ εξοικονομήθηκαν μεταξύ 2021-2023. Βλέπουν όμως οι πολίτες αυτά τα απτά οφέλη στην καθημερινή τους ζωή; Η Ισπανία και η Ελλάδα αποτελούν ενδεικτικά παραδείγματα αυτής της αντίφασης: και οι δύο χώρες αύξησαν ταχύτατα την παραγωγή ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές τα τελευταία χρόνια. Ωστόσο, τα έργα βιομηχανικής κλίμακας (που συχνά εγκαθίστανται σε αγροτικές περιοχές όπου η γη είναι άφθονη και φθηνή) συνήθως αποκλείουν τις τοπικές κοινότητες. Αυτό συμβάλλει στην περαιτέρω περιθωριοποίηση, οδηγώντας τους ντόπιους να αντιτίθενται συνολικά στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τις οποίες εκλαμβάνουν ως επιβολή από πάνω προς τα κάτω. 

Σε ολόκληρη την Ευρώπη το κοινωνικοοικονομικό χάσμα μεταξύ πόλεων και υπαίθρου μεγαλώνει, οδηγώντας σε αυξανόμενη δυσπιστία απέναντι στους δημοκρατικούς θεσμούς και σε (ακροδεξιά) ριζοσπαστικοποίηση. Σε χώρες όπως η Ελλάδα και η Ισπανία ολόκληρες περιοχές ερημώνουν, καθώς οι (νέοι) άνθρωποι συρρέουν μαζικά στις πόλεις, όπου υπάρχουν περισσότερες (εργασιακές) ευκαιρίες. Αυτό συμβάλλει στην αντίληψη ότι η πράσινη ατζέντα -συμπεριλαμβανομένης της μετάβασης στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας- διαμορφώνεται από μια αστική ελίτ και επιβάλλεται χωρίς συμμετοχή ή συν-οφέλη στις τοπικές κοινότητες. Πώς μπορούμε να τετραγωνίσουμε αυτόν τον κύκλο;

Δεκάδες παραδείγματα από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες αναδεικνύουν το πώς οι ενεργειακές κοινότητες προωθούν την κοινωνική συμπερίληψη σε έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Διάφορες κοινότητες στην Ελλάδα ήδη εφαρμόζουν μέτρα για τη δωρεάν συμμετοχή ενεργειακά φτωχών νοικοκυριών σε έργα συμψηφισμού. 

Προωθώντας την και κοινωνική -και τεχνολογική- καινοτομία

Πέρα από την κοινωνική τους διάσταση, οι ενεργειακές κοινότητες μπορούν να προωθήσουν και τεχνολογικά καινοτόμες λύσεις. Οι πρόσφατες αναθεωρήσεις των Οδηγιών για τις Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, την Ενεργειακή αποδοτικότητα και την Ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, επιτρέπουν στις ενεργειακές κοινότητες να συμμετάσχουν σε ακόμη περισσότερες δραστηριότητες στην αγορά ενέργειας, όπως για παράδειγμα τα υπεράκτια αιολικά. Στα Ιωάννινα σχεδιάζεται ήδη το πρώτο κοινοτικό αγρο-φωτοβολταϊκό έργο με σκοπό να εφαρμοστεί και στα Σκόπια, στη Βόρεια Μακεδονία. Το έργο που συντονίζεται από την ενεργειακή κοινότητα Κοινέργεια, θα συνδυάσει έναν αστικό λαχανόκηπο με ειδικά φωτοβολταϊκά πάνελ. 

Στην περίπτωση της Ισπανίας, στο δήμο Aberasturi (Χώρα των Βάσκων), υλοποιείται ένα κοινοτικό δίκτυο θέρμανσης, το οποίο τροφοδοτείται με υπολείμματα από την παραγωγή δημητριακών και με κλαδέματα από τον καθαρισμό των δασών του δήμου. Το δίκτυο παρέχει ζεστό νερό και θέρμανση σε 60 κατοικίες. Έτσι, ο Δήμος μπορεί να αντικαταστήσει πλέον την κατανάλωση ντίζελ και προπανίου, διασφαλίζοντας παράλληλα την άμεση συμμετοχή και συν-ωφέλεια των πολιτών.

Όπως αναδεικνύει το Μανιφέστο της REScoop.eu, οι κυβερνήσεις της ΕΕ θα πρέπει να αναγνωρίσουν -και να επιβραβεύσουν- αυτή τη διπλή κοινωνική και τεχνολογική καινοτομία των ενεργειακών κοινοτήτων. Αποτελεί ένα θετικό πρώτο βήμα ότι η Ισπανία και η Ελλάδα έχουν διαθέσει εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ από τα Ταμεία Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας για τη στήριξη των ενεργειακών κοινοτήτων. Ο τελικός στόχος είναι να στηριχθούν τοπικά έργα πολιτών, καταπολεμώντας παράλληλα την ενεργειακή φτώχεια. Ωστόσο, συχνά αυτά τα δημόσια κονδύλια τελικά απορροφώνται κυρίως από μεγάλες εταιρείες. 

Κοιτάζοντας μπροστά: προς μια ενεργειακή μετάβαση χωρίς αποκλεισμούς

Η οικονομία των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (φωτοβολταΪκά, μπαταρίες, ηλεκτρικά οχήματα) οδηγεί σε μια νέα αρένα παγκόσμιας επανεκβιομηχάνισης και ανταγωνισμού. Αυτό είναι εμφανές τόσο στην Ισπανία όσο και στην Ελλάδα, όπου μεγάλες εταιρείες αναπτύσσουν έργα ΑΠΕ μεγάλης κλίμακας με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Παράλληλα μεγάλες εταιρείες και προμηθευτές δημιουργούν χρηματιστηριακά προϊόντα επιτρέποντας σε πολίτες να “επενδύσουν” σε κάποιο απομακρυσμένο φωτοβολταΪκό ή αιολικό πάρκο. Ωστόσο, αξίζει να αναφερθεί πως ακόμη και σε τέτοιες περιπτώσεις η κοινωνική συνιστώσα των ενεργειακών κοινοτήτων εξακολουθεί να απουσιάζει: η τοπική ιδιοκτησία, η δημοκρατική συμμετοχή, η ισότιμη κατανομή των ωφελειών. Έτσι το status quo παραμένει: η ενεργειακή μετάβαση προχωρά, αλλά τα κέρδη συνεχίζουν να συσσωρεύονται σε λίγους. 

Η ΕΕ και τα κράτη μέλη πρέπει να διασφαλίσουν ότι όλοι οι πολίτες θα μοιραστούν τα οφέλη της ενεργειακής μετάβασης, διασφαλίζοντας πραγματικά ότι κανείς δεν θα μείνει πίσω. Ιστορικά, η Ισπανία και η Ελλάδα αποτελούσαν πάντα δύο χώρες στην “περιφέρεια” της ΕΕ - τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά. Αυτό οδήγησε σε (οικονομική) περιθωριοποίηση, αλλά άνοιξε επίσης τον δρόμο για την ανάδυση εναλλακτικών, κοινοτικών τρόπων οργάνωσης με βάση την συμπερίληψη. Συνδυάζοντας την κοινωνική με την τεχνολογική καινοτομία, οι ενεργειακές κοινότητες μπορούν να διαδραματίσουν ένα κεντρικό ρόλο μετάβαση της Ευρωπαϊκή οικονομίας σε ένα πιο πράσινο και δίκαιο μοντέλο.

______________

Χρήστος Βρεττός, Electra Energy

Σταυρούλα Παππά, REScoop.eu

Chris Merveille, Erika Martinez, Goiener