Η απολιγνιτοποίηση πότε θα ξεκινήσει;

Το 2021 θα έπρεπε, με βάση τις δεσμεύσεις του πρωθυπουργού, να είναι έτος ενίσχυσης της πορείας της χώρας προς την απεξάρτηση της χώρας από τον λιγνίτη. Το 2021 έγινε τελικά χρονιά γεμάτη από επεισόδια παραβίασης της νομοθεσίας της ΕΕ για τον περιορισμό της βαριάς ρύπανσης που προκαλείται από μεγάλες βιομηχανικές μονάδες καύσης (όπως οι λιγνιτικές), με στόχο να παραταθεί η χωρίς περιβαλλοντική αναβάθμιση λειτουργία των λιγνιτικών μονάδων που υπερβαίνουν τα νόμιμα όρια εκπομπής ατμοσφαιρικών ρυπαντικών ουσιών. Επειδή όμως τα σύγχρονα κράτη λειτουργούν με νόμους, ας δούμε πώς εξελίσσεται στην πράξη η ζωτικά απαραίτητη απεξάρτηση της Ελλάδας από τον απολιθωμένο λιγνίτη.

Τροπολογία θερινής νυκτός

Ένα βράδυ του περασμένου Ιουλίου, μια περίεργη τροπολογία κατατέθηκε στη Βουλή: στο πλαίσιο συζήτησης ενός νομοσχεδίου για το Κτηματολόγιο, προσγειώθηκε δυο μέρες πριν την ψήφισή του ένας καταιγισμός από άσχετες τροπολογίες, μεταξύ των οποίων μια με τον σιβυλλικό τίτλο «Αντιμετώπιση καθυστερήσεων στην περιβαλλοντική αδειοδότηση μεγάλων βιομηχανικών εγκαταστάσεων». Η διάταξη ψηφίστηκε με σκοπό να θέσει το πλαίσιο για μια αδιανόητη εφαρμοστική απόφαση που δίνει παράταση λειτουργίας σε ρυπογόνες βιομηχανίες και σε πέντε λιγνιτικές μονάδες που δεν συμμορφώνονται με τα όρια της ΕΕ για τις εκπομπές ατμοσφαιρικών ρυπαντικών ουσιών. Αυτή η εφαρμοστική απόφαση ήρθε από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας δυο μέρες μετά τα Χριστούγεννα και αποτελεί ένα σοβαρό πλήγμα στις πολιτικές διακηρύξεις της κυβέρνησης για απεξάρτηση της χώρας από τον λιγνίτη: δίνει άλλη μια παράταση σε μονάδες που καίνε λιγνίτη και βαρύ πετρέλαιο (μαζούτ), οι οποίες παραβιάζουν τη νομοθεσία της ΕΕ για τις βιομηχανικές εκπομπές διοξειδίου του θείου, οξειδίων του αζώτου και σκόνης. 

Σαν δημόσια ειρωνεία, η απόφαση επιχειρεί να δικαιολογήσει αυτό το κυβερνητικό φιλί ζωής στον λιγνίτη λέγοντας πως χρειαζόμαστε περισσότερο κάρβουνο, επειδή λόγω κλιματικής αλλαγής συμβαίνουν ακραία καιρικά φαινόμενα και αυξάνεται η κατανάλωση ρεύματος. Ναι, το διαβάσαμε και αυτό: χρειαζόμαστε περισσότερο λιγνίτη, καύσιμο που ευθύνεται για την κλιματική αλλαγή, επειδή συμβαίνει η κλιματική αλλαγή και χρειαζόμαστε περισσότερη ενέργεια.

Αυτή η τελευταία απόφαση μάς θυμίζει ότι ο λιγνίτης δεν είναι μόνο κλιματικά καταστροφικός, αλλά και πολύ επικίνδυνος για το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία. 

Ιστορικό λιγνιτικών παρεκκλίσεων

Η πρακτική της αδειοδότησης λιγνιτικών σταθμών κατά παράβαση των ορίων εκπομπής ατμοσφαιρικών ρύπων είναι παλιά και δεν οφείλεται στην κρίση που προκαλούν σήμερα οι υψηλές τιμές του ορυκτού αερίου. Ειδικά σε σχέση με την περίφημη οδηγία (ΕΕ) 2010/75 για τις βιομηχανικές εκπομπές (Industrial Emissions Directive), οι απόπειρες της Ελλάδας για παράκαμψη και αγνόησή της υπέρ του λιγνίτη είναι συστηματικές:

• Το 2015, η Ελλάδα ζητάει από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή δικαίωμα παρέκκλισης από τα όρια εκπομπής ατμοσφαιρικών ρυπαντικών ουσιών για τις λιγνιτικές μονάδες ΙΙ και ΙΙΙ της Πτολεμαΐδας. Η Κομισιόν απέρριψε απερίφραστα το αίτημα αυτό, καθώς για τη μονάδα «δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ικανοποιεί τη συνθήκη που περιγράφεται στο Άρθρο 33(1)(α) της οδηγίας IED». Έτσι, οι μονάδες αυτές περιορίστηκαν σε δικαίωμα λειτουργίας μόνο 17.500 ωρών, την περίοδο 2016-2023. 
• To 2016, η Ελλάδα ενημερώνει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την απόφασή της να εγκρίνει παρεκκλίσεις από τα όρια εκπομπής ατμοσφαιρικών ρυπαντικών ουσιών για τις μονάδες Ι, ΙΙ, ΙΙΙ και IV της Καρδιάς και Ι και ΙΙ του Αμυνταίου. Η Επιτροπή απάντησε πως «οι ελληνικές αρχές δεν έχουν προσκομίσει καμία απόδειξη ότι οι μονάδες συμμορφώνονται με τις πολύ αυστηρές προδιαγραφές του άρθρου 33(4)» και απέρριψε το αίτημα.
• Αγνοώντας την Κομισιόν, το 2018 η κυβέρνηση αποφάσισε επέκταση της λειτουργίας των δυο ρυπογόνων μονάδων Καρδιάς και Αμυνταίου στις 32.000 ώρες, χωρίς βεβαίως οι μονάδες αυτές να έχουν συμμορφωθεί με τις βέλτιστες διαθέσιμες τεχνικές για μείωση της ρύπανσης που προκαλούν. Όπως ήταν αναμενόμενο, η Κομισιόν ξεκίνησε τάχιστα νομική διαδικασία κατά της Ελλάδας για παραβίαση της οδηγίας 2010/75 για τις βιομηχανικές εκπομπές.
• Στις 2 Ιουλίου 2020, η ΕΕ έστειλε αιτιολογημένη γνώμη (τελευταίο βήμα πριν την παραπομπή στο Δικαστήριο της ΕΕ), επισημαίνοντας ότι οι παρεκκλίσεις που δόθηκαν παραβιάζουν την οδηγία 2010/75. Η Ελλάδα δεν ασχολήθηκε με το ζήτημα, οπότε οι ρυπογόνοι σταθμοί Καρδιάς και Αμυνταίου έκλεισαν επίσημα τον Μάιο του 2021. Δεν έκλεισαν στο πλαίσιο της απολιγνιτοποίησης, αλλά επειδή είχαν συμπληρώσει και το ανώτατο όριο ωρών λειτουργίας, χωρίς να έχουν όλα αυτά τα χρόνια προχωρήσει σε βελτίωση και συμμόρφωση με τις περιβαλλοντικά βέλτιστες διαθέσιμες πρακτικές που θέτει η ΕΕ ως υποχρέωση για τη λειτουργία των μεγάλων μονάδων καύσης.

Η πιο πρόσφατη απόφαση του ΥΠΕΝ έδωσε παράταση ζωής σε πέντε λιγνιτικές μονάδες και σε μια μονάδα που καίει μαζούτ. Οι παρατάσεις λειτουργίας που με τη νέα απόφαση ισχύουν μέσα από το νέο επεισόδιο έγκρισης παρεκκλίσεων για εκπομπές επικίνδυνων ρύπων, φαίνονται στον παρακάτω πίνακα:

Η διαβούλευση πονάει τον λιγνίτη

Η διαβούλευση για όλες τις άδειες και παρατάσεις αδειών και παρεκκλίσεις των λιγνιτικών μονάδων είναι υποχρεωτική από την περιβαλλοντική νομοθεσία της ΕΕ. Όμως η διαβούλευση πονάει: όταν θέσεις ένα έργο στη δημόσια κρίση, τότε μπορεί να υπάρξουν αντιδράσεις. Μέχρι σήμερα, ο λιγνίτης κυριάρχησε σιωπηλά: μετατράπηκαν σε περιβαλλοντικά νεκροταφεία τεράστιες εκτάσεις στη Δυτική Μακεδονία και την Πελοπόννησο, εκτοπίστηκαν ολόκληρα χωριά, προκλήθηκε βαρύτατη ρύπανση και προβλήματα υγείας, χωρίς κανένας να καταλάβει πώς, πότε και με ποιες διαδικασίες ο λιγνίτης κυριάρχησε στο ενεργειακό τοπίο της χώρας. Χτίστηκαν οι λιγνιτικές μονάδες, μετατράπηκαν σε ορυχεία και κρανίου τόποι τεράστιες πεδιάδες στη Δυτική Μακεδονία και τη Μεγαλόπολη και ξεριζώθηκαν χιλιάδες άνθρωποι από τα χωριά τους για να εξορυχθεί λιγνίτης και τριγύρω σιωπή. Με εξαίρεση την άδεια που δόθηκε στη μονάδα της Μελίτης το 2020, για τις περιβαλλοντικές μελέτες και τις άδειες που έχουν δοθεί σε λιγνιτικές μονάδες δεν διενεργήθηκε διαβούλευση.

Έτσι έγινε και με τη χριστουγεννιάτικη έγκριση παρεκκλίσεων από την ευρωπαϊκή νομοθεσία για τη βιομηχανική ρύπανση: η άδεια εκδόθηκε χωρίς καμία διαβούλευση.

Αν η κυβέρνηση εννοεί την απολιγνιτοποίηση…

Η δέσμευση του Πρωθυπουργού για παύση λειτουργίας των υφιστάμενων λιγνιτικών μονάδων μέχρι το 2023 και ολική απολιγνιτοποίηση το αργότερο μέχρι το 2028 (με κλείσιμο της μονάδας V της Πτολεμαΐδας που δεν έχει ακόμα τεθεί σε λειτουργία) ήταν μια γενναία κίνηση που δίκαια χαιρετίστηκε σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Αν οι δεσμεύσεις αυτές ισχύουν, τότε εξυπακούεται ότι θα πρέπει η κυβέρνηση να σταματήσει να πριμοδοτεί τη συνέχιση του λιγνίτη με αδιαφάνεια και σιωπηλές αδειοδοτήσεις, κατά παράβαση της νομοθεσίας της ΕΕ για τον έλεγχο της βιομηχανικής ρύπανσης. 

Αν οι δεσμεύσεις του πρωθυπουργού είναι ειλικρινείς, τότε η κυβέρνηση πρέπει επιτέλους να χαράξει αταλάντευτα μια πορεία προς την απολιγνιτοποίηση και την κλιματική ουδετερότητα με περιβαλλοντική ασφάλεια και κοινωνική δικαιοσύνη και συμμετοχή.

Η ενεργειακή κρίση που ξεκάθαρα οφείλεται στην προσκόλλησή μας στο ορυκτό αέριο, την πολύ αργή μετάβαση σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα που θα βασίζεται αποκλειστικά στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και τη δραστική εξοικονόμηση σε κάθε τομέα και δραστηριότητα, αλλά και στην αδυναμία της ΕΕ να προστατεύσει την αγορά ενέργειας από κερδοσκοπία και αρνητικές συγκυρίες μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με επιτάχυνση και σωστό σχεδιασμό για το περιβάλλον και την κοινωνία της μετάβασης στην κλιματική ουδετερότητα.

Ο κλιματικός νόμος που βρίσκεται σε διαβούλευση, και χρήζει αρκετών βελτιώσεων, είναι το μόνο εργαλείο για να γίνει με τους καλύτερους όρους πράξη η απολιγνιτοποίηση και να μπούμε το ταχύτερο δυνατόν σε μια σαφή πορεία προς την κλιματική ουδετερότητα. Είναι όμως απαραίτητο να συμπεριλάβει και χρονοδιάγραμμα απόσυρσης των μονάδων που λειτουργούν παραβιάζοντας τη νομοθεσία της ΕΕ, με βάση τις κυβερνητικές δεσμεύσεις, το υφιστάμενο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (το οποίο θα πρέπει να αναβαθμιστεί σύντομα), αλλά και τον επιχειρηματικό σχεδιασμό που έχει ανακοινώσει η ΔΕΗ.

- της Θεοδότας Νάντσου, επικεφαλής πολιτικής, WWF Ελλάς