Πώς αλλάζουν οι πόλεις;

Η κλιματική κρίση και η εξειδίκευση της προσπάθειας μετάβασης σε οικονομίες και κοινωνίες μηδενικών εκπομπών καταλήγει κατά κανόνα στις πόλεις. 

Γι' αυτό και οι πόλεις βρίσκονται στο επίκεντρο των απαραίτητων μεταβάσεων και μετασχηματισμών για τον μετριασμό και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Αν η μάχη της κλιματικής αλλαγής κερδηθεί στις πόλεις, τότε το αποτέλεσμα θα είναι καταλυτικό για την παγκόσμια προσπάθεια. Άλλωστε, η τοπικότητα έχει εκθετική επίδραση στο παγκόσμιο επίπεδο, και η οικουμενική διάσταση συγκροτείται από τις εκατομμύρια μικρές τοπικότητες.

Ειδικά για την περιοχή της Μεσογείου, τα επιστημονικά δεδομένα είναι αποκαλυπτικά. Θερμαίνεται 20% ταχύτερα από τον παγκόσμιο μέσο όρο και έχει από τους ταχύτερους ρυθμούς αστικοποίησης. Η θωράκιση των πόλεων από ακραία καιρικά φαινόμενα, η διασφάλιση της βιωσιμότητας των φυσικών τους πόρων και η ήπια αστική ανάπτυξη αποτελούν τεράστιες προκλήσεις της επόμενης Κυβέρνησης, όποια και αν είναι αυτή.

Ήδη, οι πόλεις στην Ελλάδα φιλοξενούν σήμερα το 80% του πληθυσμού. Το ερώτημα λοιπόν είναι, πώς σχεδιάζει κανείς τις πόλεις, με όρους μέλλοντος και βιωσιμότητας.

Η απάντηση δεν είναι σίγουρα απλή. Η σύγχρονη πολιτική μετασχηματισμού των πόλεων εκφράζεται μέσα από το τρίπτυχο πράσινη, έξυπνη και ανθεκτική πόλη. 

Κάθε μία από αυτές τις 3 διαστάσεις έχουν μία συγκεκριμένη υπόσταση και κάποιες πόλεις ήδη δείχνουν τον δρόμο.

Το πράσινο, προσδιορίζεται από τον πραγματισμό της βιώσιμης και αειφόρου ανάπτυξης, και όχι από την ουτοπία της πολιτικής οικολογίας προηγούμενων δεκαετιών. 

Η Ευρώπη ενσωματώνει τις πόλεις στην καρδιά της στρατηγικής της για την πράσινη μετάβαση. 

Τα παραδείγματα πόλεων που πρωτοπορούν σε αυτή τη διάσταση είναι πολλά και σημαντικά. 

Το Ρέικιαβικ βασίζεται στον υδροηλεκτρισμό και στη γεωθερμία για την παροχή θερμότητας, ηλεκτρισμού και ζεστού νερού για τους πάνω από 120.000 κατοίκους του. Η Κοπεγχάγη, αποτελεί πόλη σύμβολο για τα θαλάσσια αιολικά πάρκα της, αλλά και για την βιώσιμη αστική κινητικότητα, με εκτεταμένους δημοσίους χώρους και μαζική ποδηλατοκίνηση. Επιπλέον, πόλεις όπως το Άμστερνταμ ανασχεδιάζονται στη βάση εναλλακτικών περιβαλλοντικών θεωριών, όπως τα “Donuts Economics” της Kate Raworth. Οι 2 ομόκεντροι κύκλοι της Raworth, που μοιάζουν με ντόνατς, αποτελούν τα όρια που πρέπει να κινούμαστε. Ο εσωτερικός κύκλος αφορά στα απαραίτητα προς το ζην (όπως φαγητό, στέγαση, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη), ενώ ο εξωτερικός εξασφαλίζει ότι δεν πιέζονται υπερβολικά τα ζωτικά συστήματα της Γης (όπως το κλίμα και η βιοποικιλότητα). 

Η έξυπνη πόλη από την άλλη, ως σύνθημα συμπυκνώνει την χρηστικότητα και εργονομία της συλλογικής ζωής στο δημόσιο χώρο και την διαδικτυακή τεχνολογική εξέλιξη. 

Η έννοια της έξυπνης πόλης όμως δεν περιορίζεται μόνο στην τεχνολογικότητα και στην ανάπτυξη ευφυών συστημάτων. Έξυπνες πόλεις είναι αυτές που δίνουν τη δυνατότητα στους κατοίκους τους να διαμοιραστούν την «ταυτότητά» τους, ιστορίες, εμπειρίες, σκέψεις αλλά και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, για την ανάπτυξη ενός νέου συλλογικού, βιώσιμου και συνεκτικού οράματος ανάπτυξης. Είναι πόλεις που επεκτείνονται στην «συναισθηματική νοημοσύνη» που δύναται να προσφέρουν παρηγορητικά στους πολίτες και επισκέπτες της. 

Η τεχνολογία δηλαδή είναι το μέσο για την κοινωνική συνοχή, την ηθική αλληλεγγύη, την πολιτισμική πρωτοπορία. Σε γειτονιές στην Βαρκελώνη και σε αρκετές πόλεις στην Ολλανδία, στη Νορβηγία και στη Δανία, εφαρμόζονται πρωτοποριακά προγράμματα που αξιοποιούν την τεχνολογία για την κοινωνική ένταξη, την πρόσβαση σε υγιεινή τροφή και περιβαλλοντική εκπαίδευση σε χαμηλότερες εισοδηματικές ομάδες και την δημιουργία «γόνιμης αταξίας», με την έννοια της αύξησης της συμμετοχής των κατοίκων και τη συνεργασία σε μια κατάσταση διαρκούς αλλαγής.

Η τρίτη διάσταση, της ανθεκτικότητας, αφορά στις πόλεις που είναι προσαρμοστικές απέναντι σε περιβαλλοντικές και κοινωνικές πιέσεις, απέναντι σε απρόσμενες κρίσεις και φυσικές καταστροφές. 

Ο κορωνοϊός έδωσε άλλη μία διάσταση στην ανθεκτική πόλη. Η νέα τάση είναι ο σχεδιασμός αυτόνομων και ανθεκτικών γειτονιών, υπό την έννοια ότι μπορεί κάνεις να βρει τα πάντα σε 15 λεπτά με τα πόδια ή με ποδήλατο (ιδέα του Carlos Moreno, με τίτλο «15-minute city»). Πόλεις μετασχηματίζονται σε αυτή τη λογική, όπως το Μιλάνο, το Παρίσι και η Βαρκελώνη. 

Σε αυτή την ιδέα ενσωματώθηκε και η κυκλική οικονομία στα κτίρια, μέσω των υπηρεσιών πολλαπλών χρήσεων για εξοικονόμηση χρόνου και ενέργειας. Ένα δημόσιο κτίριο για παράδειγμα μπορεί να έχει πολλές εφαρμογές κατά τη διάρκεια της ημέρας / εβδομάδας. Αυτός ο ανασχεδιασμός δίνει πολύ μεγάλη έμφαση στις ανθρωποκεντρικά δομημένες γειτονιές, που δημιουργούν συμμετοχικούς χώρους για να μπορούν οι ίδιοι οι πολίτες να σχεδιάζουν τη ζωή τους.

Οι πόλεις είναι το αποτέλεσμα επιλογών. Και οι πόλεις που τελικά καινοτομούν, προωθούν κλιματικές και ενεργειακές πολιτικές που δεν αφορούν σε ουδέτερους, στατικούς χώρους. Αλλά σε ενεργές κοινωνικές πρακτικές και σχέσεις που αλληλοεπιδρούν με τον τόπο, τον χρόνο και την δαπάνη ενέργειας. 

Τα τελευταία χρόνια η συζήτηση αυτή έχει ξεκινήσει και στην ελληνική πολιτική ατζέντα. Άλλες φορές σε ουσιαστικό επίπεδο και άλλες ως κοινωνική «μόδα». Πολλά όμως πρέπει να γίνουν, ώστε οι συζητήσεις και τα εκάστοτε σχέδια και οι πολιτικές βιώσιμου μετασχηματισμού τους να συνδεθούν με το χώρο και το χρόνο της ιστορίας των ανθρώπων και τελικά με το μέλλον τους.

* Ο Χάρης Δούκας είναι αναπληρωτής καθηγητής ΕΜΠ

Το άρθρο περιλαμβάνεται στον τόμο GREEK ENERGY 2023 που εξέδωσε για δωδέκατη συνεχή χρονιά το energypress.