Εισαγωγή του Target Model στην Ελληνική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας: Τα μείζονα νομικά και οικονομικά διακυβεύματα.

Ι. Βασικές αρχές – εισαγωγή στην Ελλάδα

Μετά από τρία διαδοχικά κύματα (1996, 2003 και 2009) ενωσιακών απελευθερώσεων του κλάδου της ενέργειας, έγινε αντιληπτό ότι έπρεπε να προχωρήσουμε ακόμη πιο πέρα στην δημιουργία μιας αληθινά ενοποιημένης αγοράς ενέργειας – δεν είναι τυχαίο που πολλοί τώρα μιλούν για την Ενεργειακή Ένωση. Πράγματι, μια τέτοια ένωση προεξοφλείται ότι θα έχει τα μέγιστα οφέλη τόσο για τον ανταγωνισμό και τους καταναλωτές, όσο και για την επίτευξη της ενεργειακής ασφάλειας στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των κρατών μελών της.

Το εγχείρημα της Ενεργειακής Ένωσης δεν έχει πρωτίστως θεσμική διάσταση (αν και εισάγονται κάποιες καινοτομίες σε επίπεδο εμβάθυνσης της συνεργασίας των ευρωπαίων ρυθμιστών, των εθνικών ρυθμιστικών αρχών, του Οργανισμού και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής). Κυρίως, η διάσταση της ενεργειακής ένωσης είναι λειτουργική – πως δηλ. θα συγχωνευθούν πραγματικά οι ενεργειακές αγορές των κρατών μελών που είναι οικονομίες δικτύου με τα γνωστά τεχνικά και ρυθμιστικά εμπόδια. Στο πλαίσιο αυτής της φιλοδοξίας λειτουργικής ενοποίησης, οπωσδήποτε την καρδιά της αυριανής ενεργειακής ένωσης αποτελεί το αποκαλούμενο «Μοντέλο-Στόχος» (Target Model). Η αρχή γίνεται από την αγορά ηλεκτρικής ενέργειας, όπου το Μοντέλο είναι πιο προχωρημένο, αλλά θα ακολουθήσει στη συνέχεια και το φυσικό αέριο. 

Στην Ελλάδα, μετά από κάποιες αναβολές λόγω τεχνικών δοκιμών και fine tuning των συστημάτων, τον Νοέμβριο του 2020 δόθηκε το έναυσμα για την έναρξη λειτουργίας του Μοντέλου-Στόχου στις αγορές ηλεκτρικής ενέργειας.      

II. Τα μέσα πραγμάτωσης

Προκειμένου να ενοποιηθούν οι διάσπαρτες αγορές ηλεκτρικής ενέργειας των κρατών μελών της Ένωσης απαιτείται : α) ενοποίηση των δικτύων και β) ενοποίηση των αγορών. Οι δύο αυτές παράμετροι είναι στενά συνδεδεμένες μεταξύ τους :  

Α. Δημιουργία συγχωνευμένης ενιαίας ευρωπαϊκής αγοράς ενέργειας – σύζευξη των αγορών των κρατών μελών. 

Ο σκοπός αυτής της παραμέτρου είναι να παρακαμφθεί ο περιορισμός της εντοπιότητας των αγορών ηλεκτρικής ενέργειας που οφείλεται στο δυσχερή χαρακτήρα της μεταφοράς. Βεβαίως, οι βασικοί τεχνικοί περιορισμοί δεν μπορούν να αρθούν – ο σκοπός είναι η προσφορά (και συνεπώς και η τιμή) της ηλεκτρικής ενέργειας να διαμορφώνεται διασυνοριακά στο πλαίσιο φυσικά που το επιτρέπουν οι διεθνείς διασυνδέσεις. Με άλλα λόγια, η εγχώρια ζήτηση να λαμβάνει υπόψη στο μέγιστο δυνατό βαθμό την προσφορά μέσω εισαγωγών από άλλα κράτη μέλη. Αντίστοιχα, οι αγορές των άλλων κρατών μελών θα πρέπει να είναι προσβάσιμες στους Έλληνες παραγωγούς. Περιττό να ειπωθεί ότι η κατάσταση δεν είναι στατική, αλλά δυναμική και συνοδευτικά προς το νέο Μοντέλο επιδιώκεται ένα φιλόδοξο πρόγραμμα ευρωπαϊκών (π.χ. Έργα Κοινού Ενδιαφέροντος – Projects of Common Interest – PCIs) και εθνικών επενδύσεων αύξησης της χωρητικότητας των διεθνών διασυνδέσεων και των γραμμών μεταφοράς. 

B. Οι νέες αγορές – χρηματιστηριακή λειτουργία. 

Στόχος είναι η ηλεκτρική ενέργεια να είναι διαπραγματεύσιμη όπως κάθε commodity. Στο πλαίσιο αυτό θεσπίζονται και λειτουργούν τέσσερις διακριτές αγορές ηλεκτρικής ενέργειας σε επίπεδο χονδρεμπορικής (wholesale):

• Προημερήσια αγορά (day-ahead market) : αποτελεί την διάδοχο του υποχρεωτικού pool και έχει την αποστολή να καλύψει τη βασική ζήτηση σε ηλεκτρική ενέργεια σε επίπεδο wholesale. 
• Ενδοημερήσια αγορά (intra-day market) : σκοπός της είναι να επιτρέψει στο τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας short πράξεις χρηματιστηριακού τύπου.
• Προθεσμιακή αγορά : επιτρέπει την διενέργεια πιο μεσοπρόθεσμων πράξεων με δυνατότητα φυσικής παράδοσης 
• Αγορά εξισορρόπησης (balancing market) : αναλαμβάνει το ρόλο που είχε προηγουμένως η εκκαθάριση των αποκλίσεων, εισάγοντας αγοραία στοιχεία σε αυτή (market oriented). 

Οι πρώτες τρεις αγορές (προημερήσια, ενδοημερήσια και προθεσμιακή) λειτουργούνται από το Ελληνικό Χρηματιστήριο Ενέργειας (ΕΧΕ), ενώ η αγορά εξισορρόπησης από τον ΑΔΜΗΕ. Αναμένεται ότι με τον εξορθολογισμό και την διαφοροποίηση της ζήτησης μέσω της ενδοημερήσιας και κυρίως μέσω της προθεσμιακής αγοράς θα ασκηθεί πίεση προς τα κάτω στην τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας στην προημερήσια αγορά. Χωρίς να μπορεί κανείς να προεξοφλήσει ακόμη την περαιτέρω πορεία οι ενδείξεις από τις πρώτες ημέρες λειτουργίας του Μοντέλου-Στόχου στη χώρα είναι θετικές με την τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας στη χονδρεμπορική να καταγράφει σημαντική μείωση (από 60,99/ MWh ευρώ στις 2/11/2020 έφτασε μέχρι και 41,1 ευρώ/MWh στις 21/11/2020).Παράγοντες της αγοράς τονίζουν ότι η διακύμανση της τιμής είναι φυσιολογική αντικατοπτρίζοντας κάθε μέρα την πραγματική σχέση προσφοράς και ζήτησης, ενώ και οι πρώτες ενδείξεις από την λειτουργία της αγοράς εξισορρόπησης φαίνεται να είναι θετικές. Μένει αυτή η τάση να επιβεβαιωθεί και να σταθεροποιηθεί, ανεξάρτητα και από έκτακτα γεγονότα, όπως το δεύτερο lockdown.     

III. Το νομικό – κανονιστικό πλαίσιο

Το νομικό και κανονιστικό πλαίσιο έχει εκσυγχρονιστεί :

Σε ενωσιακό επίπεδο το βασικό κείμενο που διέπει πλέον το Μοντέλο-Στόχο είναι ο Κανονισμός 2019/943 σχετικά με την εσωτερική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας. Πρόκειται για κείμενο, διάδοχο του Κανονισμού 714/2009 που ρυθμίζει με οριζόντιο τρόπο τα νομικά ζητήματα της Ενεργειακής Ένωσης. Ο Κανονισμός ενσωματώνει το κεκτημένο του προηγούμενου Κανονισμού 714/2009 και περιέχει σημαντικές καινοτομίες. Οι κυριότερες από αυτές είναι οι ακόλουθες : καθιερώνει την υπευθυνότητα όλων των συμμετεχόντων για τις αποκλίσεις που προκαλούν στο σύστημα, θεσπίζει τους βασικούς κανόνες για τις νέες αγορές που αναφέρθηκαν ανωτέρω, θεσπίζει κανόνες για την πρόσβαση στο δίκτυο και την διαχείριση της συμφόρησης στη διασυνοριακή ροή ηλεκτρικής ενέργειας, με μέριμνα το σύστημα διαχείρισης της συμφόρησης να είναι ουδέτερο (να μην δημιουργεί δηλ. αθέμιτα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στους παίκτες της αγοράς), προβλέπει σχετικά με την επάρκεια των πόρων και τους μηχανισμούς διασφάλισης ισχύος (με ενσωμάτωση της περιβαλλοντικού ορίου των 550 gr CO2 ορυκτής προέλευσης ανά kWh), θεσπίζοντας τη δυνατότητα διασυνοριακής συμμετοχής σε αυτούς όπου είναι τεχνικά δυνατό. Περαιτέρω εγκαθιδρύει και θέτει τους βασικούς οργανωτικούς κανόνες του Ευρωπαϊκού δικτύου διαχειριστών συστημάτων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας με σημαντικό ρόλο σε αυτό και αξιοποίηση της προηγούμενης εμπειρίας του ACER και εγκαθιδρύει και θέτει τους βασικούς οργανωτικούς κανόνες του Ευρωπαϊκού φορέα διαχειριστών συστημάτων διανομής. Επίσης, ο Κανονισμός παρέχει ευρείες κανονιστικές εξουσιοδοτήσεις προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την έκδοση των αναγκαίων κωδίκων δικτύου και κατευθυντηρίων γραμμών. Ας σημειωθεί ότι συνεχίζει να ισχύει η βασική οδηγία του τρίτου πακέτου 2009/72/ΕΚ, αναδιατυπωμένη σε οδηγία 2019/944/ΕΕ και προσαρμοσμένη στις ανάγκες του Μοντέλου-Στόχου. 

Σε εθνικό επίπεδο, ο ν. 4425/2016 εισήγε την οργάνωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας με βάση τις προαναφερθείσες αγορές και προέβλεψε ευρείες νομοθετικές εξουσιοδοτήσεις προς τη ΡΑΕ και τους διαχειριστές για την έκδοση των απαραίτητων κειμένων δευτερογενούς νομοθεσίας. Ο νόμος αυτός αναμορφώθηκε και τροποποιήθηκε με εκτεταμένο τρόπο για την εισαγωγή στην ελληνική έννομη τάξη του Ελληνικού Χρηματιστηρίου Ενέργειας από το ν. 4512/2018. 

ΙV. Γενικές προκλήσεις και επιμέρους θέματα

Η αγορά ηλεκτρικής ενέργειας, εφόσον είναι δίκαια και αποτελεσματικά ρυθμισμένη μπορεί να οδηγήσει σε όξυνση του ανταγωνισμού και πτώση των τιμών επ’ ωφελεία του καταναλωτή. Κατά την άποψή μας δύο πρέπει να είναι οι βασικές πρόνοιες : α) διασφάλιση της ανταγωνιστικής ουδετερότητας του κανονιστικού πλαισίου και β) τυπικότητα στην εφαρμογή του (δηλ. αποφυγή της «ρυθμιστικής αδράνειας»). Αν αυτές οι γενικές προϋποθέσεις ισχύουν διαχρονικά, θα επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα και θα αποφευχθούν οι «στρεβλώσεις» του παρελθόντος. 

Με αιχμιακό τρόπο θα επισημαίναμε και τα ακόλουθα επιμέρους ζητήματα : 

α) ολοκλήρωση της σύζευξης των αγορών / αύξηση της διασυνοριακής μεταφορικής ικανότητας : η λειτουργία των νέων αγορών δεν φτάνει από μόνη της για να δημιουργήσει συνθήκες πλήρους ανταγωνισμού και επαρκούς ρευστότητας στις αγορές ηλεκτρικής ενέργειας. Ιδίως σε χώρες με παραδοσιακά, ιστορικά και γεωγραφικά στοιχεία απομόνωσης, όπως είναι η Ελλάδα, η σύζευξη των αγορών (coupling) και η αύξηση της διασυνοριακής μεταφορικής ικανότητας θα παίξει καθοριστικό ρόλο. Τούτο, περνάει και μέσα και από ένα γενναίο πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων (με την αξιοποίηση στο έπακρο των δυνατοτήτων ενωσιακής χρηματοδότησης)  

β) η συναρμογή των νέων πολιτικών με την περιβαλλοντική παράμετρο και η ενίσχυση της παραγωγής από ΑΠΕ : η περιβαλλοντική στόχευση αποτελεί μια θεμιτή εξαίρεση στην απόλυτη εφαρμογή των κανόνων ανταγωνισμού. Το ενωσιακό δίκαιο προσφέρει το γενικό πλαίσιο. Από εκεί και πέρα ο εθνικός νομοθέτης θα πρέπει να μεριμνήσει στο επίπεδο των καταλειπόμενων αρμοδιοτήτων του να επιτύχει ευτυχείς συγκερασμούς. Λ.χ. είναι πιο συμβατή με την ανταγωνιστική στόχευση η ενίσχυση της τιμής της παραγόμενης ηλεκτρικής ενέργειας μέσω διαγωνιστικών διαδικασιών, οπότε θα πρέπει ίσως κανείς να ξανασκεφθεί τα μεταβατικά καθεστώτα grandfathering ή γενικότερα τις περιπτώσεις πρόβλεψης απευθείας ενισχύσεων.        

V. Αντί επιλόγου

«Η αρχή είναι το ήμισυ του παντός» σύμφωνα με το ρητό. Και η αρχή αυτή στον τομέα της ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα έγινε. Φυσικά, θα χρειαστούν περαιτέρω προσαρμογές και βελτιώσεις που θα αναδειχθούν εν πολλοίς και από την ίδια την πρακτική εφαρμογή του Μοντέλου. Είναι ωστόσο ενθαρρυντικό ότι το Μοντέλο τέθηκε σε εφαρμογή, έστω με (διαχειρίσιμες) καθυστερήσεις. Ας μην ξεχνάμε ότι η Ελλάδα, στον κλάδο της ηλεκτρικής ενέργειας ήταν μια χώρα που έζησε επί μακρόν με «ευρωπαϊκές εξαιρέσεις»… Πλέον είναι ανάγκη η χώρα μας να τεθεί στην πρωτοπορία του εγχειρήματος για μία Ενεργειακή Ένωση, καθιστώντας τον ενεργειακό τομέα μοχλό ανάπτυξης.      

*Ο Βασίλης Καραγιάννης είναι εταίρος της KLC Law Firm

24 Νοεμβρίου 2020

energypress