Κλειδιά και αντικλείδια για έναν βιώσιμο ενεργειακό μετασχηματισμό

 

Η ανατομία της παγκόσμιας ενεργειακής και οικονομικής κρίσης επιβεβαίωσε τη σημασία του αδιάκοπου ενεργειακού εφοδιασμού με τις αναγκαίες για τη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνικής ζωής ποσότητες, και αυτό σε ανταγωνιστικές για την ανάπτυξη τιμές. Για τον λόγο αυτό άλλωστε, η Ε.Ε. τοποθέτησε την ενεργειακή ασφάλεια στο επίκεντρο των προσπαθειών της ενοποιητικής της διαδικασίας. 

Η έντονη εξάρτηση της Ένωσης από εισαγόμενους ενεργειακούς πόρους, οι διαρκώς αυξανόμενες ενεργειακές της ανάγκες, ο μεγάλος βαθμός διαφοροποίησης του ενεργειακού μείγματος κάθε κράτους-μέλους, αλλά και τα μεταλλασσόμενα συμφέροντά τους ώθησαν τις εκάστοτε πολιτικές ηγεσίες να παραχωρήσουν στα θεσμικά της όργανα ξεχωριστές εξουσίες ρύθμισης του ζητήματος, μέσω των Συνθηκών.

Ευρώπη

Η Ε.Ε., με γνώμονα τη στρατηγική επιλογή της για βιώσιμη ανάπτυξη, έδωσε έμφαση στην ολοκλήρωση των ενεργειακών αγορών και τον μετασχηματισμό του ενεργειακού της συστήματος, επιταχύνοντας την απανθρακοποίησή του, προκειμένου να καταστεί κλιματικά ουδέτερη μέχρι το 2050. Στο πλαίσιο αυτό, επιδιώκει την αύξηση της διείσδυσης των ΑΠΕ και τη βελτίωση της ενεργειακής αποδοτικότητας, στηρίζοντας την ανταγωνιστική παραγωγή καινοτόμων τεχνολογιών Καθαρών Μορφών Ενέργειας (ΚΜΕ). Ταυτόχρονα, ενίσχυσε τον ενδιάμεσο στόχο στην πορεία προς το 2050. Ήδη τα κράτη-μέλη προσαρμόζουν τα δεκαετή εθνικά τους σχέδια για την ενέργεια και το κλίμα (ΕΣΕΚ). 

Μετά το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία, η Ε.Ε., μέσα από στρατηγική προσέγγισης του ενεργειακού εφοδιασμού και συντονισμό, κατόρθωσε να μειώσει δραστικά την ενεργειακή της εξάρτηση από τη Ρωσία, με μέτρα όπως η μείωση της κατανάλωσης, η διαφοροποίηση των εισαγωγών σε συνδυασμό με την αύξηση της χωρητικότητας αποθήκευσης LNG, ο μηχανισμός ανώτατων τιμών αερίου κ.ά. 

Παράλληλα, για να διασφαλίσει τον εφοδιασμό τον επερχόμενο χειμώνα και να συγκρατηθούν οι τιμές, δημιούργησε την πλατφόρμα AggregateEU για κοινές αγορές από παγκόσμιους προμηθευτές αερίου, μέσω αγωγών ή LNG. Εταιρείες-αγοραστές υπέβαλαν ήδη δωδεκάμηνες προβλέψεις για ποσότητες που επιθυμούν να αγοράσουν, ξεκινώντας από τον προσεχή Ιούνιο. Αφού αναλυθούν τα δεδομένα και υποβληθούν προσφορές, οι δυο πλευρές θα διαπραγματευτούν εμπορικά παραγγελίες και συμβάσεις. 

Πρόσφατα, η Ε.Ε. και οι G7 αποφάσισαν να απαγορεύσουν για πρώτη φορά τις αγορές ρωσικού φυσικού αερίου μέσω αγωγών που διατρέχουν χώρες στις οποίες η Ρωσία έχει διακόψει τις ενεργειακές προμήθειες. Τα παραπάνω μέτρα ανάδειξαν την ανάγκη δημιουργίας νέων υποδομών αποθήκευσης LNG, κατά το δυνατόν ισοκατανεμημένων στα κράτη-μέλη, αλλά και νέων ενεργειακών διασυνδέσεων. 

Σχεδιασμός

Είναι σαφές ότι οι ενεργειακές επιλογές των κρατών-μελών πηγάζουν και κατευθύνονται από τις αποφάσεις της Ε.Ε. και αντανακλώνται στους στόχους των επιμέρους ΕΣΕΚ. Το ελληνικό ΕΣΕΚ και ο νόμος για το κλίμα ορίζουν στόχους και μέτρα για να φτάσουμε σε μηδενισμό των εκπομπών μέχρι το 2050, μέσα από τη δημιουργία ενός ανταγωνιστικού ενεργειακού συστήματος χαμηλών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. 

Εάν πράγματι επιθυμούμε να τις μειώσουμε κατά 55% έως το 2030 σε σχέση με το 1990, στοχεύοντας τον μηδενισμό τους το 2050, πρέπει να επιδιώξουμε την ενεργειακή μετάβαση σε ΚΜΕ, από την οποία άλλωστε εξαρτάται η σταθερότητα και η βιωσιμότητα του παγκόσμιου ενεργειακού συστήματος. Είναι βέβαιο ότι οι ΚΜΕ θα εξασφαλίσουν μακροπρόθεσμα την ομαλή λειτουργία των ενεργειακών αγορών και τη σταθερότητα των τιμών, αλλά και την ικανοποίηση των ενεργειακών αναγκών που θα δημιουργήσει η παγκόσμια δημογραφική έκρηξη. Είναι η πλέον αξιόπιστη λύση για τις περισσότερες χώρες ενώ, αν συνυπολογίσουμε το κόστος που προκαλεί η κλιματική κρίση, είναι η πλέον συμφέρουσα για όλες. Επιπλέον, οι ΚΜΕ επιτρέπουν στις αδύναμες οικονομίες να συγκρατήσουν τη συνεχιζόμενη από-επένδυση για λόγους ενεργειακού κόστους, αλλά και να αντιμετωπίσουν την ενεργειακή ένδεια.  

Είναι σαφές ότι πρώτα οι χώρες που καταναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες ενέργειας πρέπει να επιδείξουν αποφασιστικότητα, πραγματοποιώντας τις αναγκαίες μεγάλες επενδύσεις σε νέες ενεργειακές τεχνολογίες, ταυτόχρονα με τον σταδιακό περιορισμό της χρήσης ορυκτών καυσίμων.

Κίνδυνοι

Στο πλαίσιο αυτό, κράτη και οργανισμοί όπως η Ε.Ε. οι οποίοι διαδραματίζουν κομβικό ρόλο στο παγκόσμιο ενεργειακό σύστημα πρέπει να αντιληφθούν την κρισιμότητα ορισμένων κινδύνων που αναδύονται κατά το μεταβατικό διάστημα και να προσαρμόσουν τις πολιτικές τους, προκειμένου να τους αποσοβήσουν. 

Πέραν των γεωπολιτικών κινδύνων που μπορεί ανά πάσα στιγμή να προκαλέσουν ένα συνδυασμό οικονομικής και ενεργειακής αστάθειας και να επιβραδύνουν ή να αναστείλουν την μετάβαση, υπάρχει ο κίνδυνος εφησυχασμού, εάν και εφόσον, μεσοπρόθεσμα αποκατασταθεί η ισορροπία στις αγορές και αποκλιμακωθούν οι υψηλές τιμές. 

Οι μεγαλύτεροι όμως κίνδυνοι απορρέουν από το υψηλό κόστος των επενδύσεων σε ΚΜΕ, ιδίως σε σχέση με τη μεταβλητότητα των τιμών κρίσιμων υλικών και την ασφάλεια της εφοδιαστικής τους αλυσίδας, αλλά και από την αύξηση του κόστους δανεισμού που μπορεί να προκαλέσει η προσπάθεια εξεύρεσης των απαραίτητων επενδυτικών κεφαλαίων. 

Τέλος, ένας κίνδυνος που θα επηρεάσει την ταχύτητα με την οποία πρέπει να αναπτύσσεται η παραγωγή τεχνολογιών ΚΜΕ αφορά στην αγορά ορυκτών πρώτων υλών όπως το κοβάλτιο, το λίθιο και το νικέλιο. Η αγορά αυτή αντιμετωπίζει προβλήματα όμοια με αυτά που προκάλεσαν την τρέχουσα ενεργειακή κρίση, όπως η συγκέντρωση της παγκόσμιας παραγωγικής ικανότητας. 

Η συγκέντρωση αυτή προκάλεσε ήδη την αύξηση των τιμών τους,  και συνεπώς των τιμών των μπαταριών, αλλά και του χρόνου παράδοσής τους, και συνεπώς του προγραμματισμού των επενδύσεων στον κλάδο της επεξεργασίας τους. 

Έχοντας αυτά υπόψη, η επαναχρησιμοποίηση των υπαρχουσών ενεργειακών υποδομών και εγκαταστάσεων, μετά από κατάλληλη προσαρμογή τους, αποτελεί μονόδρομο, ακόμα και αν δεν προκύψει κανένας κίνδυνος και προχωρήσει ταχύτατα η ενεργειακή μετάβαση. Οι λόγοι είναι προφανείς: συγκράτηση των τιμών, μείωση του κεφαλαιακού κόστους των επενδύσεων και αντιμετώπιση τυχόν χρονικής υστέρησης στην πραγματοποίησή τους. 

Σημαντικά βήματα

Στο νέο αυτό παγκόσμιο ενεργειακό γίγνεσθαι, η Ελλάδα πραγματοποίησε τα τελευταία χρόνια σημαντικά βήματα για την ενίσχυση της ενεργειακής της ασφάλειας: Το μείγμα καυσίμων ηλεκτρικής ενέργειας διαφοροποιήθηκε με σημαντική μείωση του μεριδίου του λιγνίτη. Η λειτουργία της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας βελτιώνεται με την εισαγωγή τριών χονδρεμπορικών αγορών και μιας αγοράς παραγώγων. Η ενεργειακή απόδοση αυξάνεται σε όλους τους τομείς. Η διείσδυση των ΑΠΕ επιταχύνθηκε, ενώ παράλληλα ωριμάζει το πλαίσιο ανάπτυξης υπεράκτιων αιολικών πάρκων. Η ηλεκτροκίνηση αυξήθηκε θεαματικά. Κεφάλαια προσελκύονται για τον εκσυγχρονισμό των υποδομών και τη διασύνδεση με γειτονικές χώρες, αλλά και εσωτερικά των νησιών με το ηπειρωτικό ηλεκτρικό σύστημα. 

Παράλληλα, καταρτίστηκαν σχέδια και προγράμματα για τις περιοχές όπου βρίσκονται τα λιγνιτικά κέντρα, με έμφαση στη διαφοροποίηση του παραγωγικού τους μοντέλου και την αντιμετώπιση των κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων που προκάλεσε η σταδιακή μείωση της παραγωγής λιγνίτη. Αναφέρομαι στο Σχέδιο Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης (ΣΔΑΜ) και στο αυτοτελές Πρόγραμμα ΔΑΜ 2021-2027, το οποίο ενέκρινε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρώτο στη σειρά από όλα τα προγράμματα που χρηματοδοτεί το νέο ευρωπαϊκό Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης. Το Πρόγραμμα αυτό απευθύνεται τόσο στις περιοχές εξόρυξης λιγνίτη, όσο και στα νησιά που καλύπτουν τις ενεργειακές τους ανάγκες με καύση πετρελαίου σε αυτόνομους σταθμούς.

Οι ενεργειακές επενδύσεις σε ΚΜΕ, με έμφαση στις ΑΠΕ και την ενεργειακή απόδοση, αποτελούν έναν ασφαλή δρόμο για την απεξάρτηση της χώρας από εισαγόμενα καύσιμα, την ενίσχυση του εξωτερικού ισοζυγίου, τη μείωση των τιμών ηλεκτρικής ενέργειας, την προστασία του περιβάλλοντος και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας στην περιφέρεια. Ταυτόχρονα, λόγω του ισχυρού πολλαπλασιαστή τους, ενισχύουν την αναπτυξιακή δυναμική της οικονομίας, βελτιώνοντας την ενεργειακή παραγωγικότητα και διευκολύνοντας την ανάπτυξη της καινοτομίας. Τα παραπάνω, σε συνδυασμό με τη στρατηγική γεωγραφική θέση της χώρας, αποτελούν μια σημαντική ευκαιρία για την αναβάθμιση του γεωπολιτικού της ρόλου. 

Η Ελλάδα πρέπει να αξιοποιήσει την εμπειρία και τα εργαλεία που διαθέτει, επιδιώκοντας τη διαφοροποίηση της παραγωγικής της βάσης για την κάλυψη του παραγωγικού κενού, το οποίο αποτυπώνεται διαχρονικά στο εμπορικό έλλειμμα. 

Όπου υπάρχει ελληνική τεχνογνωσία και παραγωγή, πρέπει να καταρτιστούν επί μέρους στρατηγικές και να χορηγηθούν κίνητρα για τον σχηματισμό συνεργειών στον τεχνολογικό, ενεργειακό και βιομηχανικό τομέα, με στόχο την ανάπτυξη εγχώριας τεχνολογικής κατασκευαστικής ικανότητας. 

Επιπλέον, πρέπει να δοθεί έμφαση σε περιοχές που συγκεντρώνουν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη ολοκληρωμένων ενεργειακών δραστηριοτήτων, με βάση τα γεωφυσικά τους χαρακτηριστικά (νησιωτικές, ορεινές, αγροτικές και αστικές περιοχές). Προς την κατεύθυνση αυτή, απαιτούνται σταθερά, οικονομικά, ρυθμιστικά και τεχνικά μέτρα, περαιτέρω εξορθολογισμός του χωροταξικού σχεδιασμού και των αδειοδοτικών διαδικασιών, αναβάθμιση της διοικητικής ικανότητας των εμπλεκόμενων φορέων και υπηρεσιών και αξιόπιστα γνωμοδοτικά όργανα. 

Καταναλωτές 

Η ενεργειακή μετάβαση απαιτεί χρόνο ενώ, στο ενδιάμεσο διάστημα, η ενεργειακή εξάρτηση της χώρας θα παραμένει υψηλή. Για τον λόγο αυτό, ο ρόλος του φυσικού αερίου θα παραμένει σημαντικός, δεδομένου ότι, εκτός των άλλων, προσφέρει στα συστήματα ηλεκτροπαραγωγής την αναγκαία ευελιξία για την αύξηση της διείσδυσης των ΑΠΕ, έως ότου ωριμάσουν και αναπτυχθούν σε μεγάλη κλίμακα τεχνολογικές λύσεις, όπως οι τεχνολογίες αποθήκευσης ενέργειας. 

Μια καλή ιδέα για την προστασία των καταναλωτών στο διάστημα αυτό, την οποία εφαρμόζει ήδη η Γαλλία, είναι ο εθνικός διαμεσολαβητής ενέργειας. Πρόκειται για μια ανεξάρτητη δημόσια αρχή που έχει ως αποστολή να εξετάζει γραπτές καταγγελίες πελατών ενεργειακών επιχειρήσεων, είτε φυσικά πρόσωπα ή πολύ μικρές επιχειρήσεις και, εφόσον είναι παραδεκτές, να διαβουλεύεται με τα εμπλεκόμενα μέρη, να απευθύνει συστάσεις, και να προτείνει φιλικές λύσεις. Στον διαμεσολαβητή μπορεί να προσφύγει για την επίτευξη φιλικής συμφωνίας και ο διαχειριστής δικτύου σε περίπτωση διαφωνίας του με τον προμηθευτή ενέργειας.  

Η ουσία είναι ότι στη σύγχρονη εποχή των πολλαπλών κρίσεων και προκλήσεων, οι χώρες που εξαρτώνται από την ενέργεια άλλων για να παράγουν τη δική τους δε μπορούν να είναι πραγματικά κυρίαρχες, η δε οικονομία τους παραμένει ευάλωτη. 

Αν μάλιστα η ενεργειακή τους παραγωγή, κυρίως η ηλεκτροπαραγωγή, εξαρτάται από τα ορυκτά καύσιμα, η ανάπτυξή τους δεν μπορεί να είναι βιώσιμη ενώ, αν δε διαθέτουν ένα αποτελεσματικό πλαίσιο οικονομικής δράσης και διακυβέρνησης, δεν μπορεί να αποδίδει κοινωνικά οφέλη.

------------------------

* Ο Κωστής Μουσουρούλης είναι πρώην υπουργός 

Το άρθρο περιλαμβάνεται στον υπό έκδοση τόμο GREEK ENERGY 2023 που εκπόνησε για δωδέκατη συνεχή χρονιά το energypress.

 

 

 

 

cover photo:pagenews.gr