Η πανδημία, η κλιματική αλλαγή και η μεγάλη ευκαιρία

Η υγειονομική κρίση που προκάλεσε ο COVID-19 είναι αναμφίβολα μία από τις χειρότερες του τελευταίου αιώνα και, δυστυχώς, ακόμη εξελίσσεται. Εξίσου απότομος και ισχυρός είναι ο οικονομικός της αντίκτυπος. Όλα τα μέχρι τώρα δεδομένα δείχνουν ότι η οικονομική κρίση είναι βαθύτερη και η εξέλιξή της πολύ πιο γρήγορη από οποιαδήποτε προηγούμενη τον τελευταίο αιώνα. Ενώ σε προηγούμενες κρίσεις χρειάστηκαν τρίμηνα, τώρα σε εβδομάδες είχαμε ρεκόρ μείωσης της οικονομικής δραστηριότητας και αύξησης της ανεργίας. (Kochhar,2020; Koseand Sugawara, 2020).

Η κρίση του COVID-19 συνδέεται με την κλιματική κρίση και στα δύο σκέλη της. Όσον αφορά το υγειονομικό σκέλος, σειρά επιστημονικών μελετών δείχνουν ότι η κλιματική αλλαγή σε συνδυασμό με άλλες περιβαλλοντικές διαταραχές θα διευκολύνουν την ανάπτυξη περισσότερων, εντελώς νέων, λοιμωδών στελεχών όπως ο COVID-19 (Harvey, 2020). Επίσης, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει πώς τα μοντέλα μετάδοσης λοιμωδών νοσημάτων θα μεταβληθούν ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής (WTO, 2020). Όσον αφορά το οικονομικό σκέλος, παρά το μέγεθός της η παρούσα κρίση θα φαντάζει σχετικά μικρή στο μέλλον σε περίπτωση που αφεθεί να εξελιχθεί η κλιματική κρίση. Πολλές μελέτες την τελευταία εικοσαετία έχουν αναδείξει τα δυνητικά οικονομικά κόστη της κλιματικής αλλαγής,^[1] τα οποία προς το παρόν εμφανίζονται με όχι τόσο έντονη εξέλιξη και διάσπαρτα στον πλανήτη, αλλά σωρευτικά είναι ήδη τεράστια. Ενδεικτικό είναι ότι την τελευταία δεκαετία ακόμη και οι Κεντρικές Τράπεζες αναγνωρίζουν τον συστημικό κίνδυνο της κλιματικής αλλαγής στην παγκόσμια οικονομία (Carney, 2015).

Επομένως, είναι απαραίτητη η ανάληψη άμεσων δράσεων για την μετάβαση σε μια οικονομία μηδενικού άνθρακα ώστε να περιοριστούν τα κόστη και οι ζημιές σε περιβαλλοντικό, υγειονομικό και οικονομικό επίπεδο. Η μετάβαση απαιτεί επενδύσεις οι οποίες είναι αδύνατον να αναληφθούν από τον ιδιωτικό τομέα χωρίς σημαντικές κρατικές παρεμβάσεις. Έως τώρα, το ύψος αυτών των παρεμβάσεων φάνταζε αποτρεπτικό, αλλά οι πρόσφατες δράσεις για τον περιορισμό της οικονομικής κρίσης του COVID-19, αποδεικνύουν ότι η χρηματοδότηση της ταχείας μετάβασης σε μια οικονομία χαμηλού άνθρακα είναι απολύτως εφικτή. Σε ότι ακολουθεί στοιχειοθετούμε αυτή την πρόταση και την εξειδικεύουμε στην περίπτωση της χώρας μας.

Οι πρόσφατες ενέσεις ρευστότητας που παρείχαν οι κυβερνήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο είναι χωρίς προηγούμενο. Στις ΗΠΑ, μεταξύ Μαΐου και Απριλίου, εγκρίθηκαν τρία πακέτα παρεμβάσεων στο ύψος των $2.8 τρις. ενώ παράλληλα η Ομοσπονδιακή Τράπεζα παρείχε ρευστότητα τρισεκατομμυρίων.^[2] Στην ΕΕ οι χώρες μεμονωμένα έχουν προχωρήσει σε παρεμβάσεις δημοσιονομικής πολιτικής κάποιες από τις οποίες είναι εξαιρετικά δυναμικές, όπως για παράδειγμα της Γερμανίας που ξεπερνά ήδη τα €800 δις. πλέον σημαντικών μειώσεων φόρων. Επίσης η διαπραγμάτευση στη Σύνοδο Κορυφής κατέληξε πριν λίγες ημέρες σε συμφωνία ενός πακέτου €1,82 τρις. που περιλαμβάνει την δημιουργία του Ταμείου Ανάκαμψης ύψους €750 δισεκατομμύρια και τον προϋπολογισμό των επόμενων επτά ετών ύψους €1,07 τρισεκατομμυρίων. Τα ποσά του Ταμείου Ανάκαμψης, εκ των οποίων η χώρα μας θα λάβει €70 δις., προστίθενται στις παρεμβάσεις της ΕΚΤ η οποία μέσα στο 2020 θα αγοράσει κυρίως ομόλογα -που θα περιλαμβάνουν για πρώτη φορά και τα Ελληνικά- ύψους περίπου €800 δισεκατομμυρίων (Pandemic Emergency Purchase Program (PEPP)). Το Διάγραμμα 1 παρακάτω είναι ενδεικτικό του μεγέθους των παρεμβάσεων, οι οποίες είναι πολλαπλάσιες των αντίστοιχων της προηγούμενης μεγάλης κρίσης το 2008.

Το ύψος των παρεμβάσεων και το ευρύτατο πλαίσιο χρηματοδοτικών εργαλείων,^[3] παρέχουν την δυνατότητα να σηματοδοτηθεί η στροφή προς μια οικονομική ανάπτυξη χαμηλού άνθρακα ώστε να αντιμετωπιστεί η απειλή της κλιματικής αλλαγής. Δυστυχώς οι επιλογές της ηγεσίας σημαντικών χωρών, όπως είναι οι ΗΠΑ, δεν κινούνται προς την κατεύθυνση αυτή και ως εκ τούτου ο ρόλος της Ευρώπης γίνεται ακόμη πιο σημαντικός. Δεν θα πρέπει να χαθεί αυτή η τεράστια ευκαιρία να περιοριστούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και να δημιουργηθεί μια στερεή βάση για την ολική μεταστροφή σε ένα βιώσιμο αναπτυξιακό υπόδειγμα. Η Ευρώπη οφείλει να αναλάβει την ηγεσία αυτής της προσπάθειας, με όλα τα ρίσκα αλλά και τα οικονομικά οφέλη που θα αποφέρει. Δεν μπορεί αυτό το σημαντικό πακέτο παρεμβάσεων να είναι κλιματικά ουδέτερο, όπως τα προγράμματα ποσοτικής χαλάρωσης (QE) της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας μετά την κρίση του 2008. Όπως έχουν δείξει μελέτες (Matikainen et al., 2017), η υποτιθέμενη ουδετερότητά των προγραμμάτων της ΕΚΤ οδήγησε, ακούσια, σε αναλογικά πολύ μεγαλύτερη βοήθεια σε κλάδους υψηλής περιεκτικότητας σε άνθρακα, όπως για παράδειγμα, δάνεια σε κατασκευαστές αυτοκινήτων συμβατικών τεχνολογιών. Τα νέα προγράμματα παρεμβάσεων, τόσο του Ταμείου Ανάκαμψης όσο και της ΕΚΤ δεν θα πρέπει να σχεδιαστούν με στόχο την ουδετερότητα αλλά να έχουν ένα σημαντικό, αν όχι ολοκληρωτικά, «πράσινο» πρόσημο.

Όσον αφορά τις απαραίτητες επενδύσεις για την μετάβαση σε μηδενικού άνθρακα οικονομία, ένα κατώτατο όριο προσφέρουν οι εκτιμήσεις των επενδύσεων σε υποδομές που είναι απαραίτητες για να επιτευχθεί ο στόχος της διατήρησης του ανώτατου ορίου αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη στους 2°C. Οι εκτιμήσεις αυτές κυμαίνονται μεταξύ $4 τρις. για τα επόμενα 15 χρόνια, ή $0,27 τρις. το χρόνο (GCEC, 2014, 2015 και 2016) και $15 τρις., ή $1 τρις. ετησίως (Bhattacharya et al., 2016). Δυστυχώς έως τώρα οι επενδύσεις σε δραστηριότητες χαμηλών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα δεν προχωρούν με την απαραίτητη ταχύτητα. Αυτό γιατί ενώ δημιουργούν μεγάλα κοινωνικά οφέλη, έχουν χαμηλές αποδόσεις, δημιουργούν υψηλότερους κινδύνους και εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από κυβερνητικές παρεμβάσεις. Παρά τις εντεινόμενες ιδιωτικές πρωτοβουλίες των τελευταίων ετών,^[4] είναι σαφές ότι δεν μπορούν να καλύψουν τις άμεσες ανάγκες. Τα πολύ υποσχόμενα «πράσινα ομόλογα» που υποστηρίζουν γενικά περιβαλλοντικές επενδύσεις, κατέγραψαν το 2019 την καλύτερη έως τώρα επίδοση συγκεντρώνοντας γύρω στα $210 δις., πολύ χαμηλότερα από το πάνω όριο του ενός τρισεκατομμυρίου (Sartzetakis, 2020). Επομένως οι κρατικές παρεμβάσεις τόσο δημοσιονομικού όσο και νομισματικού χαρακτήρα είναι απαραίτητες για να υποστηριχθούν τα πρώτα σημαντικά βήματα της μετάβασης. Και τα προφανή πρώτα βήματα θα πρέπει να είναι η απόσυρση της χρηματοδότησης και επιδότησης δραστηριοτήτων υψηλού άνθρακα, όπως σε ορυκτά καύσιμα.  

Η παραπάνω συζήτηση κάνει προφανή τη σύνδεση μεταξύ των πρόσφατων προγραμμάτων σταθεροποίησης και των αναγκαίων επενδύσεων σε υποδομές και δραστηριότητες χαμηλού άνθρακα. Θα πρέπει να συνυπολογιστεί ότι οι επενδύσεις αυτές προσφέρουν τη μεγαλύτερη οικονομική απόδοση μακροχρόνια, δηλαδή τα υψηλότερα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα καθώς αυξάνουν τόσο την οικονομική δραστηριότητα όσο και την απασχόληση.

Ιδιαίτερα στην περίπτωση της Ελλάδας, η οποία δεν έχει δεσμευτεί σε υψηλού άνθρακα επενδύσεις καθώς δεν έχει αναπτύξει βαριά βιομηχανία στο βαθμό άλλων χωρών, η ευκαιρία για να χαραχθεί μια μακρόχρονη, «πράσινη» αναπτυξιακή προοπτική είναι μοναδική. Η ευκαιρία είναι μοναδική καθώς η χώρα μας προέρχεται από την παρατεταμένη κρίση της προηγούμενης δεκαετίας και θα έχει στην διάθεσή της τη σημαντική βοήθεια από το Ταμείο Ανάκαμψης και την ΕΚΤ. Αυτοί οι πόροι είναι ικανοί να χρηματοδοτήσουν μια οικονομική ανάπτυξη με «πράσινο» πρόσημο. Πέρα από τους δύο άξονες της ενεργειακής αναβάθμισης και της στροφής σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας που περιλαμβάνονται στους 15 άξονες αναπτυξιακής πολιτικής οι οποίοι παρουσιάστηκαν πρόσφατα, πιστεύουμε ότι ως αρχή η δίκαια μετάβαση θα πρέπει να διατρέχει σχεδόν όλους τους αναπτυξιακούς στόχους ώστε να δοθεί ένα ξεκάθαρο μήνυμα για την αναπτυξιακή κατεύθυνση της χώρας. Ακολουθούν μερικά ενδεικτικά παραδείγματα συγκεκριμένων δράσεων που περιλαμβάνουν και παρεμβάσεις ενεργειακής αναβάθμισης.  

– Βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης στην βιομηχανία (αντικατάσταση του εξοπλισμού και η αναβάθμιση των τεχνολογιών συλλογής αποβλήτων-θερμότητας, κλπ)

– Παρεμβάσεις ενεργειακής απόδοσης στο σύνολο του κτιριακού αποθέματος

– Εγκατάσταση έξυπνων συστημάτων διαχείρισης ενέργειας, ιδιαίτερα σε εμπορικές ιδιοκτησίες

– Επενδύσεις σε αποθήκευση ενέργειας

– Αλλαγή όλων των δημόσιων στοιχείων φωτισμού με LED

– Δημιουργία δικτύων φόρτισης ηλεκτρικών οχημάτων (EV)

– Βελτίωση του σιδηροδρομικού δικτύου και αστικών συγκοινωνιών (με ηλεκτρικά  λεωφορεία)

– Διεύρυνση των ποδηλατοδρόμων και διευκόλυνση της χρήσης ποδηλάτων

– Φορολογικά και άλλα κίνητρα στήριξης επιχειρήσεων και εργαζόμενων στην επιδιόρθωση και επαναχρησιμοποίηση αγαθών

– Επενδύσεις στον γεωργικό τομέα για μείωση της χρήσης φυτοφαρμάκων, την αύξηση της παραγωγής ολοκληρωμένης διαχείρισης και βιολογικών προϊόντων

– Άμεση ενίσχυση και παροχή φορολογικών κινήτρων για την προώθηση στον αγροτικό τομέα πρακτικών που μειώνουν την κατανάλωση και την απώλεια νερού

– Άμεση ενίσχυση του δικτύου προστατευόμενων περιοχών Natura 2000, με τρόπο ώστε να αποτελέσουν πόλο έλξης και ανάπτυξης ποιοτικού και βιώσιμου τουρισμού ενισχύοντας παράλληλα την ανθεκτικότητα οικονομίας και τοπικής κοινωνίας.

Η χρηματοδότηση της ανάκαμψης, αυτά τα πρωτόγνωρα πακέτα δημοσιονομικής και νομισματικής παρέμβασης είναι, κατά το μεγαλύτερο μέρος, δανεισμός από το μέλλον. Οφείλουμε να τα επενδύσουμε για να εξασφαλίσουμε ένα βιώσιμο μέλλον για τις επόμενες γενιές. Η διεθνής σκηνή όπως είναι σήμερα διαμορφωμένη απαιτεί από την Ευρώπη να παίξει καθοριστικό ρόλο στην προσπάθεια μετάβασης σε χαμηλού άνθρακα οικονομική ανάπτυξη. Η Ελλάδα βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή και μπορεί να τοποθετηθεί στην αιχμή της προσπάθειας αυτής. Κρίσιμες αποφάσεις σε περιόδους σημαντικών μεταβάσεων. Πρέπει να παρθούν προς την σωστή κατεύθυνση

Ε.Σ. Σαρτζετάκης, καθηγητής Οικονομικών του Περιβάλλοντος, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
Ν. Χαραλαμπίδης, Διευθυντής Ελληνικού Γραφείου της Greenpeace

*Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε πρώτα στην Καθημερινή στις 25/7

[1] Σε παγκόσμιο επίπεδο η Έκθεση Στερν (Stern, 2006) αποτέλεσε την απαρχή σειράς μελετών μεταξύ των οποίων και η προσπάθεια εκτίμησης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα (ΕΜΕΚΑ, 2009).

[2]Λεπτομερή και συνεχώς ανανεωνόμενα στοιχεία των παρεμβάσεων δημοσιονομικής και νομισματικής πολιτικής σε επίπεδο χωρών παρέχονται από τον Gabe Albert, “ Here’s what countries are doing to provide stimulus and relief” προσβάσιμα στην διεύθυνση: https://www.investopedia.com/government-stimulus-efforts-to-fight-the-covid-19-crisis-4799723.

[3] Τα οποία περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων, επιχορηγήσεις, ενισχύσεις, δάνεια, εγγυήσεις, μείωση επιτοκίων, αναβολές πληρωμών και επενδύσεις μετοχικού κεφαλαίου,

[4] Η Henderson (2020) παρουσιάζει τις πρόσφατες δράσεις μεγάλων επενδυτικών οίκων όπως η Black Rock, κινήσεων επενδυτών όπως η Climate Action 100+, ομάδων εταιρειών όπως η “We are still in” στις ΗΠΑ.

---

Αναφορές:

ΕΜΕΚΑ (2009) ”Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα”, Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής, Τράπεζα της Ελλάδος, προσβάσιμο στη διεύθυνση: https://www.bankofgreece.gr/Publications/%CE%A0%CE%BB%CE%B7%CF%81%CE%B7%CF%82_%CE%95%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7.pdf

Bhattacharya A., J. Meltzer, J. Oppenheim, M.Z. Qureshi and N. Stern (2016) “Delivering on Sustainable Infrastructure for Better Development and Better Climate.” Washington DC: Brookings Institution. προσβάσιμο στη διεύθυνση: https://www.brookings.edu/research/delivering-on-sustainable-infrastructure-for-better-development-and-better-climate

Carney, M (2015).”Breaking the tragedy of the horizon — climate change and financial stability.” Speech at Lloyd’s of London, 29 September 2015. Available at: https://www.bankofengland.co.uk/speech/2015/breaking-the-tragedy-of-the-horizon-climate-change-and-financial-stability.

Ziyad Cassim, Borko Handjiski, Jörg Schubert, and Yassir Zouaoui (2020) «The $10 trillion rescue: How governments can deliver impact.» McKinsey & Company, June, 5 2020, προσβάσιμο στη διεύθυνση: https://www.mckinsey.com/~/media/McKinsey /Industries/Public%20Sector/Our%20Insights/The%2010%20trillion%20dollar%20rescue%20How%20governments%20can%20deliver%20impact/The-10-trillion-dollar-rescue-How-governments-can-deliver-impact-vF.pdf

GCEC (2016) “The Sustainable Infrastructure Imperative: Financing for Better Growth and Development. The 2016 New Climate Economy Report.” The Global Commission on the Economy and Climate, New Climate Economy, Washington, DC. Available at: https://newclimateeconomy.report/2016/.

GCEC (2015) “Seizing the global opportunity: Partnership for better growth and a better climate. The 2015 New Climate Economy Report.” The Global Commission on the Economy and Climate, New Climate Economy, Washington, DC. Available at: http://static.newclimateeconomy.report/wp-content/uploads/2014/08/BetterGrowth-BetterClimate_NCE_Synthesis-Report_web.pdf.

GCEC (2014) “Better Growth, Better Climate: The New Climate Economy Synthesis Report.” The Global Commission on the Economy and Climate, New Climate Economy, Washington, DC. Available at: https://newclimateeconomy.report/2014/.

Harvey Chelsea (2020) «What could warming mean for pathogens like Coronavirus?», Scientific American March 9, 2020, προσβάσιμο στη διεύθυνση:  https://www.scientificamerican.com/article/what-could-warming-mean-for-pathogens-like-coronavirus/ 

Henderson R. (2020) “The unlikely environmentalists. How the private sector can combat climate change.” Foreign Affairs, May/June 2020 issue, p. 47-52.

Kose A. and N. Sugawara (2020) “Understanding the depth of the 2020 global recession in 5 charts.” The World Bank, June 15, 2020, προσβάσιμο στη διεύθυνση: https://blogs.worldbank.org/opendata/understanding-depth-2020-global-recession-5-charts

KochharRakesh(2020) “Unemployment rose higher in three months of COVID-19 than it did in two years of the Great Recession.” Pew Research Centre, June 20, 2020, προσβάσιμο στη διεύθυνση: https://www.pewresearch.org/fact-tank/2020/06/11/ unemployment-rose-higher-in-three-months-of-covid-19-than-it-did-in-two-years-of-the-great-recession/)

Matikainen S., E. Campiglio and D. Zenghelis (2017).”The climate impact of quantitative easing. “Policy Paper, Grantham Research Institute on Climate Change and the Environment, London School of Economics and Political Science, προσβάσιμο στη διεύθυνση: http://www.lse.ac.uk/GranthamInstitute/ wp-content/uploads/2017/05/ClimateImpactQuantEasing_Matikainen-et-al-1.pdf.

Sartzetakis E. S. (2020) “Green bonds as an instrument to finance low carbon transition.” Forthcoming in Economic Change and Restructuring, 2020, DOI https://doi.org/10.1007/s10644-020-09266-9.

Stern N. (2006) The Economics of Climate Change: The Stern Review, προσβάσιμο στη διεύθυνση: http://www.lse.ac.uk/granthaminstitute/publication/the-economics-of-climate-change-the-stern-review/

World Health Organization (2020) Climate change and infectious diseases, προσβάσιμο στη διεύθυνση:  https://www.who.int/globalchange/summary/en/index5.html

 

 

29 Ιουλίου 2021

GREENPEACE