Δεν χρειάζεται να χάνουμε τα λογικά μας για το παράδοξο του Τζέβονς

Μερικά χρόνια πριν, δύο γιατροί στο Σαν Φρανσίσκο, η Μαίρη Μέρσερ και ο Κρίστοφερ Πίμποντι, έπεισαν το πολυάσχολο νοσοκομείο όπου εργάζονταν να κάνει ένα πείραμα. Αντικατέστησαν τους ογκώδεις και κουραστικούς βομβητές τους με ένα φθηνότερο και πιο ισχυρό σύστημα: Λεγόταν WhatsApp.

Όπως ανέφερε πέρυσι το podcast Planet Money, η προσπάθεια δεν στέφτηκε από επιτυχία. Ο βασικός λόγος; Τα μηνύματα έγιναν υπερβολικά εύκολα. Το να διακόψεις έναν απασχολημένο γιατρό μέσω ειδοποίησης στον βομβητή του ώστε να σε πάρει τηλέφωνο ήταν ένα σοβαρό βήμα που λάμβανε κανείς προσεκτικά. Όμως με το WhatsApp μπορούσες να στέλνεις φωτογραφίες ή βίντεο για να σε συμβουλέψει ο άλλος. Σύντομα οι γιατροί κατακλύστηκαν.

Για τους μελετητές της ενεργειακής οικονομίας, αυτή η ιστορία είναι πολύ γνώριμη. Πρόκειται για το παράδοξο του Τζέβονς.

Ο Ούλιαμ Στάνλεϊ Τζέβονς γεννήθηκε το 1835 στο Λίβερπουλ, σε μια χώρα που πλούτιζε από τη βιομηχανική επανάσταση με βάση τον άνθρακα. Όταν πλησίαζε τα 30, δημοσίευσε το βιβλίο που θα τον έκανε διάσημο, Το Ερώτημα του Άνθρακα. Ο Τζέβονς προειδοποιούσε ότι σύντομα η Βρετανία θα ξέμενε από άνθρακα (μια ηχηρή προειδοποίηση που αποδείχτηκε λανθασμένη), αλλά ακόμα πιο ενδιαφέρουσα ήταν η παρατήρηση ότι η ενεργειακή αποδοτικότητα δεν αποτελεί λύση. "Πρόκειται για σύγχυση ιδεών να υποθέτει κανείς ότι η οικονομικότερη χρήση του καυσίμου ισοδυναμεί με μειωμένη κατανάλωση", ισχυρίστηκε. "Ακριβώς το αντίθετο ισχύει".

Φανταστείτε ότι αναπτύσσεται ένας πιο αποδοτικός κλίβανος που μπορεί να παράγει περισσότερο σίδηρο με λιγότερο άνθρακα. Αυτοί οι κλίβανοι θα εξαπλώνονταν. Ο Τζέβονς θεωρούσε ότι θα παραγόταν περισσότερος σίδηρος, όμως η κατανάλωση του ίδιου του άνθρακα δεν θα μειωνόταν.

Είναι αυτό σωστό; Σε μια ήπια μορφή της, η ανάλυση του Τζέβονς είναι σίγουρα ορθή. Όταν μια τεχνολογία κατανάλωσης ενέργειας γίνεται πιο αποδοτική, τη χρησιμοποιούμε περισσότερο.

Σκεφτείτε τον φωτισμό. Στα τέλη του 1700, ο πρόεδρος Τζορτζ Ουάσιγκτον υπολόγισε ότι αν καίει ένα κερί συνεχόμενα για πέντε ώρες κάθε βράδυ όλο το έτος θα του στοίχιζε 8 λίρες. Σε σχέση με το εισόδημα της εποχής, αντιστοιχούν σε περίπου 1.000 σημερινά δολάρια. Αυτά τα κεριά ήταν αρκετά ακριβά και ανάγκαζαν ακόμη και έναν πλούσιο άνθρωπο όπως ο Ουάσιγκτον να τα χρησιμοποιεί με φειδώ.

Ο σύγχρονος φωτισμός είναι πολύ πιο οικονομικός και έτσι χρησιμοποιείται αλόγιστα. Τα LED είναι πολλές φορές πιο φωτεινά από τα κεριά και χρησιμοποιείται πολύ περισσότερο φως και εξοικονομείται πολύ λιγότερη ενέργεια από ότι σε διαφορετική περίπτωση.

Η ισχυρότερη μορφή της προειδοποίησης του Τζέβονς είναι το πλήρες παράδοξο του Τζέβονς, όταν χρησιμοποιούμε τόσο παραπάνω μια αποδοτική τεχνολογία ώστε φτάνουμε να μην μειώνουμε την κατανάλωση καθόλου. Μάλιστα, καταλήγουμε να την αυξάνουμε.

Ο Ντέιβιντ Όουεν, σε άρθρο του στο New Yorker, παρατήρησε ότι η τεχνολογία των ψυγείων που κάποτε είχε σκοπό να ψύξει λίγο φαγητό, τώρα χρησιμοποιείται για να ψύξει ολόκληρα κτήρια.

Ο Εντ Κόνγουει, συγγραφέας του βιβλίου Material World (2003) καταδεικνύει τη Σφαίρα στο Λας Βέγκας, η οποία διαθέτει 1,2 εκατομμύρια LED στην επιφάνειά της. Δεν είμαι σίγουρος πόσο φτάνει ο λογαριασμός του ρεύματος, αλλά υποπτεύομαι ότι θα πλήρωνε για καναδυό κεριά.

Το ισχυρότερο παράδοξο του Τζέβονς ακυρώνει μια βεβαιότητα της ενεργειακής πολιτικής, ότι κανείς - από το Extinction Rebellion ως την πτέρυγα "Drill, babe, drill!" του ρεπουμπλικανικού κόμματος - δεν θα ήταν αρκετά ανόητος να απορρίψει αυτοκίνητα, σπίτια και συσκευές που αποφέρουν το ίδιο αποτέλεσμα με λιγότερη ενέργεια και λιγότερα λεφτά.

Κατέστρεψε όντως ο Τζέβονς όλη αυτή τη συλλογιστική; Όχι. Ο Όουεν που κανονικά είναι σοφός συγγραφέας, αντιμετωπίζει το παράδοξο του Τζέβονς ως κάτι απολύτως αναπόφευκτο όπως ο δεύτερος θερμοδυναμικός νόμος.

Για παράδειγμα, αν ένα αποδοτικό αυτοκίνητο εξοικονομεί χιλιάδες δολάρια σε κόστος καυσίμου, ο Όουεν εξηγεί πως "το περιβάλλον δεν θα ωφεληθεί, καθώς τα δολάρια αυτά θα καταναλωθούν για άλλα αγαθά ή δραστηριότητες που εμπεριέχουν κατανάλωση καυσίμου".

Όταν εισάγουμε ρυθμίσεις που απαιτούν ενεργειακή αποδοτικότητα, η κατανάλωση θα υποχωρήσει λιγότερο από ότι υποδεικνύει η αριθμητική.

Όμως, το περιβάλλον είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα κερδίσει, καθώς υπάρχουν ελάχιστοι πιο καταστροφικοί τρόποι να δαπανήσει κανείς μερικές χιλιάδες δολάρια από το να κάψει βενζίνη. Τα χρήματα θα μπορούσαν να δαπανηθούν για κατανάλωση άνθρακα, υποθέτω, αλλά επίσης θα μπορούσαν να καταναλωθούν για αγορά φυτών ή για μαθήματα γιόγκα.

Είναι ευτυχές ότι μπορούμε να απορρίψουμε το ισχυρό παράδοξο. Κατά τη διάρκεια της ζωής μου, η κατά κεφαλήν κατανάλωση ενέργειας στη Βρετανία υποχώρησε κατά το ένα τρίτο, ενώ οι εκπομπές CO2 κατά σχεδόν 60%. Όπως εξηγεί η Χάνα Ρίτσι στο βιβλίο της Not the End of the World, ενώ μέρος της πτώσης αυτής αντανακλά την έξοδο των βιομηχανιών σε τρίτες χώρες, το μεγαλύτερο μέρος δεν αφορά αυτό το σκέλος. Η ενεργειακή αποδοτικότητα πράγματι περιόρισε την κατανάλωση ενέργειας.

Αξίζει να λαμβάνει κανείς σοβαρά τον Τζέβονς. Όταν εισάγουμε ρυθμίσεις αποδοτικότητας, η κατανάλωση θα περιοριστεί λιγότερο από τους υπολογισμούς. Έτσι, η ενεργειακή πολιτική πρέπει πάντα να αναλογίζεται διαφορετικά εργαλεία, όπως την παλιά επιλογή των οικονομολόγων, δηλαδή τον φόρο άνθρακα, που αποτελεί έναν τρόπο αποθάρρυνσης της καύσης ορυκτών καυσίμων που δεν επηρεάζεται από τον Τζέβονς. 

Όμως, ας μην επιτρέπουμε στον Τζέβονς να μας απελπίζει. Πράγματι κινούμαστε προς ένα πιο καθαρό κόσμο και η ενεργειακή αποδοτικότητα παίζει σημαντικό ρόλο.

Ένας χώρος όπου το παράδοξο του Τζέβονς μοιάζει αναπόφευκτο είναι το inbox μου. Είναι πολύ πιο αποδοτικό να απαντά κανείς σε ένα ψηφιακό μήνυμα παρά σε μια χειρόγραφη επιστολή, κι όμως είμαι πάντα πνιγμένος από τα email.

(Financial Times)